Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący: SSA Marzena Konsek-Bitkowska (spr.)
Sędziowie: SSA Katarzyna Jakubowska-Pogorzelska, SSO (del.) Dagmara Olczak-Dąbrowska
po rozpoznaniu w dniu 11 kwietnia 2019 r. w Warszawie na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Miejskiego Rzecznika Konsumentów (…) W. przeciwko Towarzystwu (…) S.A. z siedzibą we W. o zapłatę,
na skutek zażalenia obu stron na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 7 września 2018 r., sygn. akt I C 464/16, w przedmiocie ustalenia składu grupy,
postanawia:
I. uchylić zaskarżone postanowienie:
i w tym zakresie przekazać Sądowi pierwszej instancji sprawę do ponownego rozpoznania;
II. zmienić zaskarżone postanowienie częściowo w punktach pierwszym i drugim w ten sposób, że ustalić, iż K. B. wchodzi w skład grupy reprezentowanej przez Miejskiego Rzecznika Konsumentów (…) W.;
III. oddalić zażalenie pozwanej w pozostałej części;
IV. rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów postępowania zażaleniowego pozostawić Sądowi pierwszej instancji w orzeczeniu kończącym postępowanie.
Postanowieniem z 7 września 2018 r. Sąd Okręgowy w Warszawie:
Powód zaskarżył powyższe postanowienie w punkcie drugim, w części odmawiającej statusu członka grupy następującym osobom: [dane 46 osób].
Zaskarżonemu orzeczeniu powód zarzucił naruszenie:
Powód wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia na podstawie art. 386 § 1 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. w związku z art. 24 ust. 1 u.d.p.g. poprzez ustalenie, że w skład grupy reprezentowanej przez powoda wchodzą również następujące osoby: [dane 47 osób], ewentualnie o uchylenie postanowienia w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego.
Pozwana zaskarżyła postanowienie Sądu Okręgowego w części ustalającej, że w skład grupy wchodzą następujące osoby: [dane 103 osób].
Pozwana zarzuciła zaskarżonemu orzeczeniu naruszenie:
Pozwana wniosła o zmianę postanowienia w zaskarżonej części przez odmowę przyznania statusu członka grupy następującym osobom: [dane 103 osób] oraz o zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego od powoda na rzecz pozwanego według norm przepisanych.
Każda ze stron wniosła o oddalenie zażalenia strony przeciwnej oraz zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego.
Postanowieniem z 8 listopada 2018 r. Sąd Okręgowy sprostował oczywistą omyłkę pisarską w punktach I i II sentencji postanowienia z 7 września 2018 r. w ten sposób, że wykreślił z punktu I imiona i nazwiska (…) oraz (…), które to imiona i nazwiska wpisał do punktu II postanowienia. Postanowieniem z 2 kwietnia 2019 r. Sąd Apelacyjny uchylił postanowienie Sądu Okręgowego z 8 listopada 2018 r.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Zarówno zażalenia powoda, jak i pozwanej, zawierają w części usprawiedliwione podstawy.
Nietrafne są zarzuty pozwanej dotyczące przyznania przez Sąd pierwszej instancji statusu członka grupy osobom, które miałyby w ocenie skarżącej zawrzeć umowy ubezpieczenia w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
Dość zaznaczyć, że przedmiotowe umowy ubezpieczenia były kierowane do osób fizycznych (Rozdział 1, punkty 12 i 26 Warunków Ubezpieczenia „LIBRA”, w których „ubezpieczonego” określono jako objętego ochroną ubezpieczeniową „klienta” będącego osobą fizyczną – k. 2984 i n.), obejmowanych ochroną ubezpieczeniową przez ubezpieczyciela (pozwaną), mającą za przedmiot życie ubezpieczonego i udzielaną na wypadek zgonu ubezpieczonego w okresie odpowiedzialności lub dożycia do końca tego okresu (Rozdział 2 pkt 1 Warunków Ubezpieczenia „LIBRA”), przy gromadzeniu i inwestowaniu środków finansowych ubezpieczonego z wykorzystaniem ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego (Rozdział 2 pkt 1 Warunków Ubezpieczenia „LIBRA”). Tak skonstruowane przedmiotowe umowy ubezpieczenia mają zatem charakter ubezpieczenia osobowego (art. 805 § 2 pkt 2 k.c.) – ubezpieczenia na życie (dożycie), których istotnym elementem jest zarządzanie środkami pochodzącymi ze składek ubezpieczonych w celu ich pomnożenia, co również wpływa na wysokość kwot wypłacanych uprawnionemu w sytuacji zaistnienia warunku zastrzeżonego w umowie.
Nakreślony wyżej przedmiot umowy ubezpieczeniowej wykluczał przystąpienie do niej osób fizycznych w związku z ewentualnie prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą, a tym bardziej w bezpośrednim związku, koniecznym dla utracenia przymiotu konsumenta w tym zakresie (por. art. 221 k.c.). Okoliczności związane ze skutkami umowy ubezpieczenia wywieranymi na kształt innych umów, których stroną jest ubezpieczona osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, czy też, ogólnie rzecz ujmując, na jej sytuację prawno-finansową związaną z tą działalnością, pozostają co najwyżej w pośrednim związku z samą umową ubezpieczenia, nie mającym typowego charakteru. W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny nie znajduje usprawiedliwionych podstaw do odmówienia któremukolwiek z osób zgłoszonych przez powoda statusu właściwego konsumentom.
Z tych też względów Sąd pierwszej instancji wadliwie uznał, że [dane 4 osób] przystąpili do umowy ubezpieczenia jako przedsiębiorcy, przy czym w przypadku dwóch ostatnich osób, zaskarżone postanowienie nie wymagało wydania orzeczenia reformatoryjnego, ponieważ Sąd Okręgowy już umieścił te osoby w punkcie pierwszym zaskarżonego rozstrzygnięcia, a zatem ustalając, że wchodzą one w skład grupy (pomimo że odmienne rozstrzygnięcie tej kwestii wynikało z treści samego uzasadnienia; postanowienie Sądu Okręgowego z 8 listopada 2018 r. o sprostowaniu sentencji zaskarżonego orzeczenia w tym przedmiocie zostało uchylone postanowieniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 11 kwietnia 2019 r.).
Jako nieuzasadnione jawią się ponadto zarzuty pozwanej dotyczące terminowości złożenia oświadczeń o przystąpieniu do postępowania grupowego (tj. do 30 stycznia 2017 r.).
Wprawdzie poprawnie zwraca uwagę pozwana na niejednolitość stanowisk co do procesowego, czy materialnego charakteru składanego przez zainteresowanego do reprezentanta grupy oświadczenia o przystąpieniu do postępowania grupowego, tak trafnie zauważa powód, że na gruncie niniejszej sprawy skutki wynikające z tego rozróżnienia nie są istotne.
Podkreślić bowiem należy, że oświadczenie o przystąpieniu jest kierowane do reprezentanta grupy (powoda), który sporządza i przedstawia sądowi wykaz osób uprawnionych, z dołączonymi oświadczeniami (art. 12 zd. 2 u.d.p.g.).
Oświadczenia te podlegają kontroli reprezentanta grupy w tym sensie, że może podjąć on czynności zmierzające do poprawienia treści oświadczenia przez uprawnionego w sposób korespondujący z żądaniem pozwu, a w konsekwencji do podjęcia decyzji o przedstawieniu danego oświadczenia sądowi czy też nie. Taka rola reprezentanta grupy koresponduje z treścią art. 16 ust. 2 u.d.p.g., na podstawie którego powód może zobowiązać członka grupy do złożenia w wyznaczonym terminie dodatkowych dowodów i wyjaśnień.
W ocenie Sądu Apelacyjnego powyższy przepis stanowi również samodzielną podstawę usuwania przez zainteresowanego uchybień formalnych (co do formy i treści) oświadczenia o przystąpieniu do grupy (por. art. 11 ust. 2 pkt 3 u.d.p.g., art. 12 u.d.p.g.). Odmienne stanowisko w sposób rażący godziłoby w ratio legis omawianych przepisów, które, kształtując reżim prawny postępowań grupowych, mają za cel również ułatwienie dochodzenia roszczeń w sprawach konsumenckich, co ma zasadnicze znaczenie również na tym jego etapie, w którym zainteresowani występują z reguły bez profesjonalnych pełnomocników, a taka restrykcyjna odmowa konwalidacji na przykład uchybienia co do formy pisemnej (a więc braku relewantnego w niniejszej sprawy), nie istniałaby na gruncie prawa procesowego (por. art. 130 k.p.c.), czy też prawa materialnego (por. art. 74 § 2 k.c.).
Należy zatem przyjąć, że reprezentant grupy może wszelkimi środkami dowodowymi (również za pomocą wiadomości e-mail, czy dziennika korespondencji) wykazywać terminowe złożenie oświadczenia o przystąpieniu do grupy, którego minimalna treść powinna zawierać wyraźną wolę uczestniczenia w postępowaniu grupowym (wykładaną w szczególności w świetle dyrektyw wynikających z art. 65 § 1 k.c.), a którego ewentualne braki zostaną później uzupełnione, w trybie wskazanym wyżej, przed ich przedstawieniem sądowi.
Analiza zakwestionowanych przez pozwaną oświadczeń, dokonana w świetle uwag wskazanych wyżej, nie prowadzi do zamierzonych przez skarżącą rezultatów wynikających z podniesionych w tym zakresie zarzutów. Oświadczenia te bowiem spełniały co najmniej wskazany wyżej minimalny warunek, w postaci wyraźnego oświadczenia o zamiarze dochodzenia roszczeń (wbrew stanowisku pozwanej, nie musiały one zostać już na tym etapie określone w sposób dokładny, również co do konkretnej kwoty) w niniejszym postępowaniu grupowym i dotarły do reprezentanta grupy przed 30 stycznia 2017 r. drogą elektroniczną, czy też tradycyjną, co znalazło odzwierciedlenie w dzienniku korespondencji. Zaoferowany w tym zakresie przez powoda materiał dowodowy był wystarczający do poczynienia powyższych ustaleń. Natomiast daty, którymi zostały opatrzone ostateczne wersje oświadczeń, pozostają w tym przypadku nieistotne.
Wbrew zarzutom podniesionym w omawianej kwestii co do oświadczenia złożonego przez M. M. (8), należy podkreślić, że wprawdzie treść wiadomości e-mail z 9 stycznia 2017 r. nie wyraża jednoznacznej woli przystąpienia do postępowania grupowego, tak wątpliwości te rozstrzyga kolejna wiadomość z 27 stycznia 2017 r., wraz z którą M. M. (8) przesłała do reprezentanta grupy umowę o obsługę prawną, która dotyczyła dochodzenia roszczeń objętych tym postępowaniem.
Słusznie natomiast zarzuca powód, że Sąd pierwszej instancji bezpodstawnie odmówił statusu członka grupy tym osobom (i z tej tylko przyczyny), które zostały objęte ochroną ubezpieczeniową na podstawie umowy grupowego ubezpieczenia na życie i dożycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym innej niż wyszczególnione w punkcie 5 ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego (postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 19 października 2016 r.).
Wyeksponować należy, że wspomniane ogłoszenie (art. 11 u.d.p.g.) ma na celu rozpowszechnienie informacji o toczącym się postępowaniu grupowym, tak aby zainteresowani powzięli o nim informację i pozyskali wiedzę o przedmiocie procesu wystarczającą do podjęcia decyzji o ewentualnym przystąpieniu do postępowania.
Tak unormowana funkcja przedmiotowego ogłoszenia, jakkolwiek może prowadzić do zawarcia w jego treści elementów dotychczasowo ustalonej podstawy faktycznej powództwa (tu: oznaczone umowy), co niewątpliwie ułatwi ocenę zasadności zgłoszenia się do postepowania grupowego (tu: związania zakwestionowanym mechanizmem rynkowym występującym we wspomnianych umowach), także na gruncie niekoniecznie tożsamych podstaw faktycznych, jednakże zawarta w takich warunkach podstawa faktyczna powództwa, nie tylko jej nie ogranicza, ale również jej nie determinuje. Ta jest bowiem wyznaczana przez powoda i nie jest przy tym konieczne, aby zbieżność zachodziła co do wszystkich okoliczności tworzących podstawę faktyczną żądań poszczególnych członków grupy (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 4 października 2018 r., sygn. akt I ACz 861/18, i powołane tam dalsze orzecznictwo). Sąd jest zatem związany opublikowanym ogłoszeniem tylko w zakresie opisanego w nim mechanizmu rynkowego, odpowiadającemu wzorcowi umownemu ustalonego na etapie badania dopuszczalności postępowania grupowego i to jego tożsamość z mechanizmami rynkowymi wynikającymi ze wzorców umownych osób składających oświadczenia o przystąpieniu do postępowania, powinien ocenić, (co wbrew zarzutom pozwanej nie będzie prowadziło do ponownego badania dopuszczalności rozpoznawania sprawy w postępowaniu grupowy w tym zakresie), a czego w niniejszej sprawie Sąd pierwszej instancji nie dokonał, odmawiając statusu członka grupy tylko z tej przyczyny, że posługiwały się one wzorcem umownym innym niż w punkcie 5 ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego.
Powyższa wadliwość sprawiła, że Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy w tym zakresie co czyni koniecznym uchylenie zaskarżonego postanowienia w tej części w punkcie drugim i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu, który dokona wskazanych wyżej, brakujących ustaleń.
W tym miejscu należy wskazać, że Sąd pierwszej instancji nie dostrzegł, że K. L. (1) pierwotnie nosiła nazwisko W., wskutek czego z jednej strony Sąd ten uznał za zasadne odmówienie K. W. (3) statusu członka grupy na skutek wadliwości opisanych wyżej, jednakże pominął umieszczenie jej w sentencji postanowienia, ponieważ nie była wymieniana w pismach procesowych strony powodowej i nie została uwzględniona w wykazie grupy przedstawionej przez powoda, z drugiej natomiast taki status przyznał K. L. (1). Nakreślona wyżej rozbieżność oraz wynikający z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia brak dokonania przez Sąd pierwszej instancji oceny tożsamości zakwestionowanego mechanizmu wynikającego ze wzorców umownych przedstawionych przez tego uczestnika a zawartym w ogłoszeniu o wszczęciu postępowania grupowego, czynił zasadnym również w tym zakresie uchylenie zaskarżonego postanowienia w punkcie pierwszym obejmującym K. L. (1) i przekazanie w tej części sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sądowi pierwszej instancji umknęło ponadto, że jednym z zasadniczych warunków dopuszczalności postępowania grupowego jest ujednolicenie dochodzonych roszczeń, tj. zrównanie wysokości roszczenia dochodzonego przez członków grupy lub podgrupy, liczącej co najmniej dwie osoby (art. 2 ust. 1 i ust. 2 u.d.p.g.).
Wprawdzie literalna wykładnia przepisu art. 17 ust. 1 u.d.p.g. mogłaby prowadzić do uznania, że sąd, wydając postanowienie co do składu grupy, nie weryfikuje poprawności przypisania poszczególnych członków do danej podgrupy, tj. ujednolicenia dochodzonych roszczeń, co z zasady jest poddane ocenie na etapie badania dopuszczalności postępowania grupowego, jednakże przyjęcie takiego stanowiska, przy doniosłość konstrukcji powództwa w tym zakresie oraz możliwości dołączania nowych osób do postępowania już po wydaniu postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, jawi się jako nieuprawnione, godzące przede wszystkim w prawidłowy przebieg postępowania już na płaszczyźnie zasadniczych przesłanek umożliwiających jego prowadzenie.
Przyjąć zatem należy, że wydając postanowienie co do składu grupy sąd nie tylko przesądza o zaliczeniu poszczególnych osób do składu grupy, ale konsekwentnie ocenia również poprawność ujęcia poszczególnych członków w podgrupach (por.: M. Asłanowicz, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz do art. 2, Warszawa 2019).
Dlatego też przyznanie statusu członka grupy osobom, co do których pozwana podniosła zarzut pozostawania w podgrupach jednoosobowych lub umieszczonych w dwóch podgrupach ([dane 6 osób]), przy ich nieuwzględnieniu tylko z tej przyczyny, że w ocenie Sądu Okręgowego podział na podgrupy dokonany przez powoda jest niewiążący i utrudniłby wydanie przyszłego orzeczenia, powoduje, że Sąd Okręgowy również w tym zakresie nie rozpoznał istoty sprawy. Wadliwie bowiem nie ocenił wspomnianych zarzutów w świetle prawidłowości umieszczenia wskazanych przez pozwanego osób w podgrupach i te ustalenia Sąd pierwszej instancji będzie zobowiązany poczynić rozpoznając sprawę ponownie w tym zakresie, oceniając również skuteczność złożenia przez powoda kolejnych wykazów członków grup. Wskazane wyżej braki odnoszą się również do D. Ś. (1) i P. S. (1).
Z powyższych względów Sąd Apelacyjny orzekł w punkcie pierwszym na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. w punkcie drugim na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c., natomiast w punkcie trzecim i czwartym na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.
W przedmiocie kosztów postępowania zażaleniowego orzeczono w punkcie piątym na podstawie art. 108 § 1 k.p.c.