Sąd Apelacyjny w Łodzi I Wydział Cywilny w składzie:
Przewodnicząca: SSA Anna Beniak
Sędziowie: SSA Lilla Mateuszczyk
SSO del. Marek Kruszewski (spr.)
po rozpoznaniu w dniu 26 lutego 2015 r. w Łodzi na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa W. S. jako reprezentanta grupy: (…) przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Wojewodę Mazowieckiego oraz Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie, Województwu Mazowieckiemu — Wojewódzkiemu Zarządowi Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie oraz Powiatowi Płockiemu o ustalenie, na skutek zażalenia strony powodowej od postanowienia Sądu Okręgowego w Płocku z dnia 11 grudnia 2014 r., sygn. akt I C 863/12,
postanawia:
Postanowieniem z 11 grudnia 2014 r. wydanym na wniosek pozwanego, Sąd Okręgowy w Płocku nakazał powódce W. S. złożenie do depozytu sądowego kaucji w kwocie 43.200,00 zł na zabezpieczenie pozwanemu kosztów procesu, w terminie dwóch miesięcy, pod rygorem odrzucenia pozwu i oddalił wniosek w pozostałej części.
Orzeczenie to zostało wydane w następującej sytuacji procesowej.
Sprawa niniejsza jest rozpoznawana w trybie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. W. S. jest powódką reprezentującą dwudziestu siedmiu innych powodów. Pozew został wniesiony przeciwko Skarbowi Państwa, zaś wartość przedmiotu sporu wynosi 566.946,00 zł. Pozwany nie uznał powództwa podnosząc przy tym zarzut przedawnienia odnośnie części roszczeń.
Postanowieniem z 13 listopada 2014 r. Sąd ustalił skład grupy.
W tej sytuacji Sąd Okręgowy, przywołując treść art. 8 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, zważył, że ustawodawca nie wskazał jakimi kryteriami ma kierować się sąd przy ocenie zasadności wniosku o zabezpieczenie kosztów procesu. Jednocześnie nadał tej instytucji charakter fakultatywny. Należy więc mieć na względzie, iż z jednej strony instytucja kaucji służy ochronie interesów pozwanego oraz ma przeciwdziałać „pieniactwu procesowemu”. Z drugiej strony nie może ograniczyć korzystania z dochodzenia roszczeń w postępowaniu grupowym, poprzez zobowiązanie reprezentanta grupy do uiszczenia, na początkowym etapie procesu, części przewidywanych kosztów procesu, na wypadek jego przegrania. Nadto, należy kierować się zasadą równego traktowania stron. W orzecznictwie wskazuje się też, że pozwany, składając taki wniosek, winien uprawdopodobnić po pierwsze, że wytoczone przeciwko niemu powództwo jest oczywiście bezzasadne lub że jego uwzględnienie jest mało prawdopodobne, a zatem nosi cechy „pieniactwa procesowego”, a po drugie, że brak ustanowienia kaucji na zabezpieczenie jego przyszłego roszczenia o zasądzenie zwrotu kosztów procesu uniemożliwi lub poważnie utrudni ich egzekucję od strony powodowej.
W ocenie Sądu Okręgowego, wniosek należało uwzględnić co do zasady. Skomplikowany charakter sprawy oraz fakt, iż pozwany podniósł zarzut przedawnienia roszczeń części członków grupy, nie pozwalają na obecnym etapie procesu na jednoznaczne ustalenie, czy wyższe jest prawdopodobieństwo tego, że roszczenie powódki jest uzasadnione, czy oczywiście nieuzasadnione. Na obecnym etapie procesu można natomiast wstępnie ocenić, iż postępowanie dowodowe będzie skomplikowane, czasochłonne oraz generujące koszty. Okoliczności te znalazły wyraz w ustaleniu przez powódkę znacznego wynagrodzenie dla swoich pełnomocników w umowie o zastępstwo procesowe, tj. w wysokości nie niższej niż 75.000,00 zł za postępowanie przed sądem I instancji, nadto w wysokości trzykrotności stawki minimalnego wynagrodzenia za prowadzenie sprawy w postępowaniu apelacyjnym oraz w takiej samej wysokości w postępowaniu ze skargi kasacyjnej. Mając to na względzie Sąd Okręgowy uznał orzeczoną kaucję za niewygórowaną i odpowiadającą zasadzie równego traktowania stron.
W dalszych wywodach Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że do chwili obecnej nie zostały uregulowane zasady podziału znacznych kosztów procesu między członków grupy, co w połączeniu z ich niejednolitą sytuacją majątkową nie daje pozwanemu pewności odnośnie skuteczności ewentualnej egzekucji kosztów procesu zasądzonych w przypadku oddalenia powództwa.
Mając powyższe na względzie Sąd Okręgowy ustalił kaucję na poziomie maksymalnego wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika, które jednocześnie nie przekracza 20% wartości przedmiotu sporu w tej sprawie. Wyznaczając dwumiesięczny termin złożenia kaucji Sąd pierwszej instancji miał na względzie konieczność zgromadzenia tej kwoty oraz umownego określenia przez członków grupy zasad ponoszenia tego wydatku.
Powódka wniosła zażalenie na to postanowienie w części zobowiązującej do wpłacenia kaucji.
Skarżąca zarzuciła orzeczeniu naruszenie:
1. art. 8 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 ustawy poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na:
– przyjęciu, że nakazanie stronie powodowej złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu uzasadnia to, że w ocenie Sądu, na obecnym etapie brak jest możliwości jednoznacznego ustalenia, czy powództwo okaże się uzasadnione, czy też oczywiście bezzasadne z uwagi na podniesiony przez pozwanego zarzut przedawnienia dochodzonych roszczeń, podczas gdy zobowiązanie strony powodowej do złożenia kaucji byłoby uzasadnione tylko wówczas, gdyby pozwany wykazał, że pozew w oczywisty sposób nosi cechy powództwa pieniaczego, czego pozwany nie uczynił, niezależnie od czego taka ocena powództwa wniesionego w niniejszej sprawie nie znajduje uzasadnionych podstaw,
– przyjęciu, że pozwany może realnie obawiać się, że w razie zasądzenia na jego rzecz kosztów zastępstwa procesowego, egzekucja od strony powodowej będzie znacznie utrudniona, a fakt, iż w składzie grupy znajdują się osoby posiadające znaczny majątek nie daje pewności, że członkowie grupy będą w stanie „szybko i bezkonfliktowo przekazać powódce część środków celem uiszczenia kosztów procesu”, jakie zostałyby zasądzone na rzecz pozwanego, m. in. z uwagi na brak uregulowania w umowie o zastępstwo procesowe zasad rozliczenia kosztów procesu między członków grupy, podczas gdy ustalenia te są zupełnie dowolne i jednocześnie sprzeczne z przedłożonymi przez stronę powodową dokumentami dotyczącymi szkody poniesionej przez poszczególnych członków grupy, z których wynika fakt posiadania przez stronę powodową i członków grupy znacznego majątku, zaś istnienie czy treść ustaleń dotyczących wewnętrznych rozliczeń między członkami grupy nie ma znaczenia dla oceny zasadności zastosowania art. 8 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym,
– uznaniu, że skomplikowany charakter sprawy, a także przewidywane koszty związane z postępowaniem dowodowym, zwłaszcza koszty dowodu z opinii biegłego, uzasadniają zobowiązanie strony powodowej do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, podczas gdy sam fakt, że postępowanie dowodowe będzie w niniejszej sprawie stosunkowo skomplikowane, czasochłonne i kosztowne nie może uzasadniać nakazania stronie powodowej złożenia kaucji,
– przyjęciu, że znaczna wysokość wynagrodzenia pełnomocnika strony powodowej ustalonego w umowie o zastępstwo procesowe zawartej z reprezentantem grupy uzasadnia nakazanie stronie powodowej złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu poniesionych przez pozwanego, podczas gdy dla oceny zastosowania art. 8 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym wysokość umownego wynagrodzenia pełnomocnika strony powodowej jest okolicznością irrelewantną,
– uznaniu, że w kontekście zobowiązania strony powodowej do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu zasadzie równouprawnienia stron czyni zadość stwierdzenie, że „nakład pracy stron będzie porównywalny”, podczas gdy zasadę tę w sposób jaskrawy narusza fakt „zablokowania” środków strony powodowej w wysokości kaucji przez cały okres postępowania w niniejszej sprawie, a w konsekwencji poprzez uwzględnienie wniosku pozwanego o zobowiązanie strony powodowej do złożenia kaucji, podczas gdy dokonując wszechstronnej oceny zgromadzonego materiału i uwzględniając fakt, że pozwany nie wykazał oczywistej bezzasadności powództwa, a przeciwnie, strona powodowa dochodzi w dobrej wierze żądania, które jest rozsądne i uprawdopodobnione, nie jest przejawem pieniactwa, mieści w sobie istotne zagadnienie i dotyczy szerokiego w skutkach bezprawnego zachowania pozwanych, a nadto, że brak w niniejszej sprawie podstaw do uzasadnionych obaw, że koszty procesu zasądzone ewentualnie na rzecz pozwanego nie zostałyby zaspokojone, Sąd pierwszej instancji powinien był uznać, że zobowiązanie strony powodowej do zapłaty kaucji i tym samym „zablokowanie” środków pieniężnych o znacznej wysokości stanowi niecelowe, nadmierne jej obciążenie, istotnie i bezzasadnie utrudniając dostęp do sądu stronie powodowej i wniosek pozwanego oddalić w całości.
2. naruszenie art. 8 ust. 3 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym w zw. z art. 99 k.p.c. w zw. z art. 98 § 3 k.p.c. w zw. z § 2 ust. 1 i 2 w zw. z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, polegające na ustaleniu kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w wysokości odpowiadającej maksymalnemu wynagrodzeniu pełnomocnika w świetle Rozporządzenia, podczas gdy ustalenie „z góry” wysokości kaucji na najwyższym dopuszczalnym poziomie, tj. przy uwzględnieniu maksymalnej stawki wynagrodzenia z tytułu zastępstwa procesowego, nie znajduje uzasadnienia w świetle wskazanych przepisów, bowiem nie można przyjąć, że kwota ta odpowiada przewidywanym już obecnie kosztom procesu jakie poniesie pozwany, zwłaszcza że przyznanie sześciokrotności minimalnej stawki kosztów procesu każdorazowo zależy od spełnienia szczególnych przesłanek oraz ich oceny dokonanej a posteriori , zaś w art. 8 ust. 4 ustawy przewidziano mechanizm, który umożliwia ewentualne podwyższenie kaucji w toku postępowania przy uwzględnieniu zasady równowagi stron.
Mając na uwadze przytoczone zarzuty skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez oddalenie wniosku o zobowiązanie strony powodowej do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w całości.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Zażalenie jest bezzasadne i jako takie podlega oddaleniu.
Zarzut naruszenia art. 8 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym jest całkowicie chybiony ponieważ odwołuje się do przesłanki, która w tym przepisie nie istnieje. Wbrew twierdzeniom skarżącego, przepis nie uzależnia możliwości zobowiązania powoda do złożenia kaucji od wykazania przez pozwanego, że pozew w oczywisty sposób nosi cechy „powództwa pieniaczego”. Co więcej, ani wspomniana ustawa, ani żaden inny przepis regulujący kwestie procesowe, nie posługuje się terminem „powództwo pieniacze”. W tej sytuacji żądanie wykazywania przez pozwanego pozaustawowej przesłanki o nieokreślonej treści można potraktować co najwyżej jako postulat pod adresem ustawodawcy, ale nic poza tym.
Podobnie, ustawa nie uzależnia kaucji w postępowaniu grupowym od wykazania realnej obawy nieskuteczności ewentualnej egzekucji kosztów w przypadku ich zasądzenia od strony powodowej na rzecz pozwanego. Okoliczność, że Sąd pierwszej instancji przywołał taki argument nie może więc mieć żadnego znaczenia. Skoro pozwany może domagać się kaucji niezależnie od wspomnianej obawy, czy niepewności, to obojętne jest, czy Sąd uwzględnił przedstawioną w tej kwestii argumentację czy też nie.
Należy zgodzić się ze skarżącym, że ustawa nie uzależnia nakazania złożenia kaucji od przewidywanej pracochłonności postępowania dowodowego. Natomiast nic nie stoi na przeszkodzie, aby okoliczność ta została wzięta pod uwagę przy ustalaniu wysokości kaucji. Środek ten ma służyć zabezpieczeniu kosztów procesu, a więc zarówno kosztów wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika, kosztów przejazdu do sądu, jak i kosztów sądowych – art. 98 k.p.c. Na te ostatnie składają się natomiast opłaty i wydatki – art. 2 ust. 1 u.k.s.c. W postępowaniu cywilnym istnieje dosyć prosta zależność miedzy stopniem skomplikowania sprawy a ponoszonymi kosztami procesu – im więcej czynności wymaga przeprowadzenie postępowania, tym większe koszty trzeba w związku z tym ponieść. Zgodnie zaś z art. 8 ust. 3 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym prawdopodobna suma kosztów, jaką poniesie pozwany jest jednym z kryteriów ustawowych, którymi winien kierować się Sąd oznaczając wysokość kaucji.
Rację ma skarżący, że wysokość wynagrodzenia pełnomocnika strony powodowej jest okolicznością obojętną dla oceny zastosowania art. 8 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Natomiast okoliczność ta może być dla sądu jedną z przesłanek pozwalających ustalić w sposób pośredni prawdopodobną sumę kosztów, które poniesie pozwany. To z kolei jest jednym z kryteriów oznaczenia wysokości kaucji. Nie ulega przecież wątpliwości, że poziom wynagrodzenia pełnomocnika strony powodowej jest pochodną stopnia zawiłości sprawy i wynikającej zeń pracochłonności, czyli kryteriów, które mogą decydować także o wysokości spodziewanych kosztów, które będzie musiał ponieść pozwany. Z tego też względu nieuzasadniony jest zarzut naruszenia art. 8 ust. 3 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym w zw. z art. 99 k.p.c. w zw. z art. 98 § 3 k.p.c. w zw. z § 2 ust. 1 i 2 w zw. z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że zobowiązanie do złożenia kaucji przewidzianej w art. 8 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym jest decyzją o charakterze dyskrecjonalnym podejmowaną na wniosek pozwanego. Przepis nie wymaga, aby jej podjęcie było poprzedzone jakimkolwiek prejudykatem odnośnie tego, czy powództwo jest oczywiście uzasadnione, czy nie, czy roszczenia zostały zgłoszone w dobrej lub złej wierze, czy są rozsądne i uprawdopodobnione itp.
Każda pozytywna decyzja w tej kwestii będzie wiązała się z „zablokowaniem” jakiejś kwoty pochodzącej od powodów, ponieważ taka jest istota kaucji. Tym samym, zarzut, iż kaucja narusza zasadę równouprawnienia stron poprzez zablokowanie środków strony powodowej przez cały czas postępowania stanowi co najwyżej argument do dyskusji nad potrzebą istnienia takiej instytucji, nie może być natomiast kryterium oceny zaskarżonego orzeczenia. Zażalenie nie jest jednakże środkiem służącym kontestowaniu przepisów.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny orzekł, jak w sentencji na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c.