Sąd Apelacyjny w Warszawie Wydział VI Cywilny w składzie:
Przewodniczący: SSA Ksenia Sobolewska-Filcek
Sędziowie: SSA Krzysztof Tucharz, SSA Jacek Sadomski (spr.)
po rozpoznaniu w dniu 28 grudnia 2017 r. w Warszawie na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Powiecie K. (…) przeciwko (…) S.A. w W. o zapłatę na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 15 grudnia 2016 r., sygn. akt XXV C 918/15,
postanawia:
zmienić zaskarżone postanowienie w całości w ten sposób, że stwierdzić dopuszczalność rozpoznania niniejszej sprawy w postępowaniu grupowym.
Postanowieniem z dnia 15 grudnia 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie odrzucił pozew wniesiony w postępowaniu grupowym przez Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Powiecie K. przeciwko (…) Spółce Akcyjnej w W. uznając jego niedopuszczalność. W uzasadnieniu postanowienia sąd okręgowy uznał, że nie zachodzą wszystkie przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego. W jego ocenie brak jest tożsamości podstawy faktycznej dochodzonych w tej sprawie roszczeń. Ponadto sąd okręgowy wyraził wątpliwość, czy wszyscy członkowie grupy mogą być w tej sprawie uznanie za konsumentów. Wskazał również, że nieprawidłowo została ujednolicona wysokość roszczeń w podgrupach. Z tych względów sąd okręgowy uznał niedopuszczalność wniesienia powództwa grupowego w tej sprawie.
Postanowienie sądu okręgowego zaskarżone zostało w całości przez stronę powodową, która wniosła o jego zmianę poprzez oddalenie wniosku pozwanego o odrzucenie pozwu i wydanie postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowy, ewentualnie – uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. W zażaleniu skarżącym podniósł zarzuty naruszenia przepisów ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (dalej jako: „u.d.p.g.”) – art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1, a także w związku z art. 328 § 2 k.p.c., art. 233 k.p.c., art. 217 § 1, 2 i 3 k.p.c. oraz art. 227 k.p.c. Ponadto skarżący zarzucił również naruszenie art. 221 k.c. oraz art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 24 u.d.p.g.
Pozwany w odpowiedzi na zażalenie wniósł o jego oddalenie.
Rozpoznając sprawę na skutek wniesionego zażalenia sąd apelacyjny zważył, co następuje.
W świetle art. 1 i 2 u.d.p.g., przesłankami dopuszczalności postępowania grupowego są:
1) liczebność grupy;
2) jednorodzajowość dochodzonych roszczeń;
3) podobieństwo podstawy faktycznej, to jest oparcie roszczeń procesowych na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej;
4) rodzaj sprawy będącej przedmiotem rozpoznania w postępowaniu grupowym.
Ponadto w wypadku dochodzenia roszczeń o zapłatę konieczne jest ujednolicenie wysokości roszczeń każdego członka grupy. Przy czym ujednolicenie wysokości roszczeń może nastąpić w podgrupach, liczących co najmniej 2 osoby (art. 2 ust. 1 i 2 u.d.p.g.).
Sąd okręgowy badając w rozpoznawanej sprawie przesłanki dopuszczalności wytoczonego postępowania grupowego uznał, że została spełniona pierwsza i druga przesłanka dopuszczalności – występuje należyta liczebność grupy oraz dochodzenie roszczenia są jednorodzajowe. Ocenę tę należy podzielić.
Sąd okręgowy wyraził natomiast wątpliwość co do spełnienia przesłanki czwartej oraz zakwestionował wystąpienie przesłanki trzeciej. W tym zakresie wywody sądu okręgowego są błędne.
Podstawowym warunkiem dopuszczalności pozwu zbiorowego jest istnienie związku faktycznego pomiędzy roszczeniami procesowymi zgłoszonymi przez poszczególnych członków grupy. Zgodnie z art. 1 ust. 1 u.d.p.g. zgłoszone roszczenia powinny być oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej.
Ogólnie rzecz ujmując podstawę faktyczną powództwa stanowi zespół faktów uzasadniających zgłoszone roszczenie procesowe. Ta sama podstawa faktyczna roszczeń występuje wówczas, gdy wszystkie roszczenia oparte są na tym samym zespole faktów stanowiącym ich podstawę. Chodzi tu więc najczęściej o jedno i to samo zdarzenie faktyczne będące źródłem wielu dochodzonych roszczeń. Z kolei taka sama podstawa faktyczna występuje, gdy różne fakty stanowią podstawę dochodzonych roszczeń, jednakże fakty te wykazują podobieństwo umożliwiające uznanie, że mają one charakter analogiczny i tym samym wykazują związek uzasadniający traktowanie ich jako „takich samych”.
Żądanie wniesionego w tej sprawie pozwu zostało sformułowane jako żądanie ewentualne. Strona powodowa domaga się zapłaty wskazanych w pozwie kwoty stanowiących równowartość korzyści majątkowych uzyskanych przez pozwanego w wykonaniu nieważnych czynności prawnych w postaci oświadczeń złożonych przez członków grupy pozwanemu o chęci skorzystania z zastrzeżenia na ich rzecz ochrony ubezpieczeniowej oraz nieważnych umów ubezpieczenia grupowego na życie i dożycie, ewentualnie zapłaty kwot pobranych przez pozwanego od członków grupy bez podstawy prawnej w oparciu o niedozwolone postanowienia umów ubezpieczenia grupowego na życie i dożycie oraz zapłaty kwot pobranych przez pozwanego jako opłaty administracyjne w oparciu o niedozwolone postanowienia umów ubezpieczenia na życie i dożycie. Podstawą faktyczną tak sformułowanych żądań jest zespół faktów obejmujących zawarcie przez pozwanego z ubezpieczającymi umów grupowego ubezpieczenia na życie i dożycie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, przystąpienie przez członków grupy do tych umów w oparciu o stworzone przez pozwanego wzorce umowne, dokonywanie w okresie ubezpieczenia przez członków grupy wpłat miesięcznych składek z tytułu ubezpieczenia na rachunek pozwanego, które alokowane były w udziału jednostkowe ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego oraz, z których pobierane były przez pozwanego opłaty administracyjnej, rezygnacja przez członków grupy z ubezpieczenia po objęciu ich ochroną ubezpieczeniową i przed upływem ustalonego okresu ubezpieczenia. Zwrot przez pozwanego członkom grupy części wpłaconych środków (tzw. wartość wykupu), pomniejszonych o kwoty pobrane przez pozwanego w związku z rezygnacją członków grupy ze stosunku ubezpieczenia oraz odmowa zwrotu członkom grupy pobranych opłat administracyjnych. Źródłem dochodzonych w tej sprawie roszczeń, opartych na konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia, są wskazane w pozwie wadliwości umów grupowego ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym. Wadliwości te, wedle twierdzeń pozwu, skutkują albo nieważnością całych umów ubezpieczenia (podstawa żądania zawartego w punkcie I pozwu) albo też nieskutecznością niektórych z zawartych w nich postanowień z uwagi na ich abuzywny charakter (podstawa żądań zawartych w punkcie II i III pozwu). Treść pozwu podnosi przy tym niedozwolony charakter postanowień wzorców umów współkształtujących treść stosunku ubezpieczeniowego.
W świetle powyższego nie można uznać, że dochodzone roszczenia oparte są na tej samej podstawie faktycznej. Podstawę faktyczną w tej sprawie tworzą bowiem różne umowy ubezpieczenia grupowego zawierana przez pozwanego z różnymi ubezpieczycielami w oparciu o różne wzorce umowne. W efekcie brak jest tożsamości zdarzeń faktycznych stanowiących podstawę dochodzonych w tej sprawie roszczeń.
Nie można jednak z powyższego ustalenia, jak czyni to sąd okręgowy w zaskarżonym postanowieniu, wywodzić niedopuszczalności postępowania grupowego w tej sprawie. W świetle bowiem u.d.p.g. (art. 1 ust. 1) postępowanie grupowe dopuszczalne jest nie tylko w wypadku tożsamości zespołu faktów stanowiących podstawę faktyczną powództwa (ta sama podstawa faktyczna), ale również w wypadku podobieństwa wielości analogicznych zespołów faktów (taka sama podstawa faktyczna). Postępowanie grupowe dopuszczalne jest więc również w wypadku, gdy istnieje wystarczający związek faktyczny pomiędzy dochodzonymi roszczeniami, wystarczające podobieństwo okoliczności uzasadniających żądania zawarte w pozwie. W tym kontekście niezasadne jest twierdzenie sądu okręgowego, że postępowanie grupowe w tej sprawie byłoby dopuszczalne jedynie wówczas, gdyby „jego przedmiotem było jedno i to samo postanowienie umowne, które wiąże wszystkich członków grupy”. Trafnie skarżący podniósł tę okoliczność zarzucając sądowi pierwszej instancji nieprawidłową wykładnię art. 1 ust. 1 u.d.p.g.
Wskazać należy, że zgłoszone w pozwie żądania oparte są na tożsamych w istocie mechanizmach zawartych we wszystkich umowach i wzorcach umownych stanowiących podstawę faktyczną. W świetle twierdzeń pozwu wszystkie umowy ubezpieczenia zawarte przez pozwanego zawierały postanowienia dotknięte tymi samymi wadami skutkującymi, w ocenie strony powodowej, ich nieważnością lub nieskutecznością. Analogicznie, te same wady wskazane zostały w odniesieniu do postanowień zawartych we wszystkich wzorcach umownych.
Istotne z punktu widzenia dopuszczalności postępowania grupowego podobieństwo zdarzeń faktycznych nie zakłada koniecznej tożsamości tych zdarzeń. Obok istotnych podobieństw mogą występować również pewne różnice podstawy faktycznej powództwa dotyczące charakteru konkretnych indywidualnych roszczeń, ich wymagalności, czy wysokości. Występowanie tych różnić nie stanowi jednak o niedopuszczalności pozwu grupowego opartego na takich samych podstawowych okolicznościach tworzących podstawę faktyczną powództwa. W efekcie jako nieistotne w kontekście oceny dostatecznej zbieżności podstawy faktycznej wniesionego w tej sprawie powództwa ocenić należy różnice wskazane w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia. Zgodnie z wywodami sądu okręgowego sprowadzają się one do innych wartości wykupu ustalonych w poszczególnych wzorcach umownych oraz innych wysokości zastrzeżonych we wzorcach na rzecz pozwanego opłat administracyjnych, a także innej wysokości kwoty z tytułu świadczenia na wypadek śmierci. Wskazane przez sąd okręgowy różnice nie przekreślają zasadniczych podobieństw umożliwiających przyjęcie wspólnej, choć nie tożsamej, podstawy faktycznej w tej sprawie. Podobnie ocenić należy różnice w brzmieniu poszczególnych klauzul wzorców umownych, czy nazwach poszczególnych wzorców stosowanych przez pozwanego.
Trafnie skarżący podniósł w złożonym zażaleniu zarzuty naruszenia prawa procesowego wskazując na wadliwość i niekompletność ustaleń faktycznych poczynionych przez sąd pierwszej instancji prowadzących sąd okręgowy do wadliwego uznania niedopuszczalności wniesienia pozwu w tej sprawie. W istocie sąd okręgowy czyniąc te ustalenia w sposób bardzo ogólny wskazuje, że niektórzy spośród członków grupy byli w innej sytuacji prawnej aniżeli pozostali albowiem „przystępowali do umowy grupowego ubezpieczenia w związku z zawarciem innej usługi finansowej, co wiązało się z uzyskiwaniem przez nich korzyści w różnym stopniu”. Wadliwość tych wywodów, które nie zostały w żaden sposób odniesione do zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, łączy się z wadliwymi wnioskami z nich przez sąd pierwszej instancji wyprowadzonymi. Trafnie w tym kontekście skarżący w zażaleniu przytoczył pogląd Sądu Apelacyjnego w Warszawie w postanowieniu z dnia 23 września 2015 r., VI ACz 1117/15, w którym wskazano, że rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym nie oznacza konieczności wydania jednakowego rozstrzygnięcia w stosunku do wszystkich członków grupy. Występujące różnice w materiale dowodowym nie mogą jednak w każdym wypadku świadczyć o braku wspólnej podstawy faktycznej i niedopuszczalności pozwu wzajemnego. Mogą jednak skutkować koniecznością oddalenia powództwa w całości lub w części.
Zasadnie w zażaleniu podniesiony również zarzut błędnej wykładni art. 221 k.c. Sąd okręgowy w swoich wywodach pominął bowiem, że w świetle art. 221 k.c., za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. W efekcie podnoszone przez sąd okręgowy wątpliwości co do statusu niektórych (bliżej zresztą nieskonkretyzowanych) członków grupy z uwagi na fakt prowadzenia działalności gospodarczej, bez poczynienia jakichkolwiek ustaleń co do ewentualnego związku tej działalności z przystąpieniem do umów ubezpieczenia grupowego uznać należy za co najmniej przedwczesne.
Nie można również podzielić wywodów sądu okręgowego podnoszących nieprawidłowe ujednolicenie wysokości roszczeń dochodzonych w tej sprawie. Trafnie wywody te zostały podważone w zażaleniu. Trudno dociec, w oparciu o treść wywodów sądu okręgowego, który w tym zakresie odwołał się w istocie jedynie do wywodów pozwanego, dlaczego kryterium ujednolicenia wysokości dochodzonych w ramach podgrup roszczeń nie może stanowić wysokość uszczerbku majątkowego poszczególnych członków grupy i utworzonych w ich ramach podgrup. Wysokość tego uszczerbku stanowi bowiem podstawę ustalenia wysokości dochodzonego roszczenia pieniężnego i tym samym kryterium ujednolicenia dochodzonych roszczeń. Co więcej, uszczerbek ten stanowi wspólną dla członków grupy okoliczność rozpoznawanej sprawy, zaś wysokość tego uszczerbku, różna dla poszczególnych członków grupy, decyduje o dokonanym w pozwie podziale na podgrupy.
Z tych wszystkich względów sąd apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. zmienił zaskarżone postanowienie, uznając w świetle art. 10 ust. 1 u.d.p.g., wniesiony w tej sprawie pozew grupowy za dopuszczalny.