Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący: SSA Jerzy Paszkowski
Sędziowie: SSA Ewa Kaniok (spr.), SSO (del.) Marta Szerel
po rozpoznaniu w dniu 6 lutego 2015 r. w Warszawie na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Powiecie Pruszkowskim przeciwko Ż. S.A. z siedzibą w Warszawie o zapłatę na skutek zażalenia pozwanego na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 17 września 2014 r., sygn. akt XXIV C 554/14
postanawia:
Postanowieniem z 17 września 2014 r. Sąd Okręgowy w Warszawie postanowił:
W uzasadnieniu Sąd I instancji podniósł, że w jego ocenie postępowanie grupowe co do roszczeń zgłoszonych w pozwie należało uznać za dopuszczalne w świetle ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44 – dalej: „post. grup.”). W ocenie Sądu Okręgowego dochodzone roszczenia są roszczeniami jednego rodzaju gdyż są to roszczenia o zapłatę określonej kwoty pieniężnej. Sąd dodał też, że zostało spełnione kryterium odpowiedniej liczebności grupy, roszczenia należą do kategorii spraw o ochronę konsumentów, wynikających z instytucji niedozwolonych postanowień umów konsumenckich, każdy z członków grupy jest osobą fizyczną i konsumentem. Ponadto Sąd I instancji wskazał, że roszczenia członków grupy oparte są na takiej samej podstawie faktycznej, gdyż wszyscy są osobami fizycznymi i zawarli z tym samym podmiotem umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi na podstawie wzorców umownych opracowanych przez pozwanego, umowy te zostały zawarte na czas nieokreślony, członkowie grupy wpłacali na rachunek pozwanego środki pieniężne w postaci regularnych składek, każda z umów zawierała postanowienie o prawie pozwanego do pobrania ze środków zgromadzonych na rachunku polisy, pochodzących ze składek regularnych należnych w pierwszych 5 (lub) latach polisowych, opłaty za wykup w określonym procencie, która była pobierana w przypadku rozwiązania umowy przed upływem 10 lat od jej zawarcia, z innego powodu niż śmierć, co wystąpiło w przypadku każdego członka grupy. Sąd Okręgowy nie podzielił twierdzeń pozwanego kwestionującego istnienie takiej samej podstawy faktycznej, podnosząc, że na gruncie ustawy o postępowaniu w sprawach grupowych nie ma znaczenia, czy roszczenia wynikają z tego samego, czy różnych stosunków prawnych. Z tożsamych przyczyn Sąd I instancji uznał, że w zakresie zgłoszonego pismem z dnia 5 września 2014 r. żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego także nadają się do rozpoznania w postępowaniu grupowym.
Sąd I instancji uznał za chybione zarzuty pozwanego w zakresie zdolności sądowej rzecznika konsumentów w postępowania grupowym, wskazując, że zdolność ta została przyznana wprost w art. 4 ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 2 ustawy o dochodzeniu roszczeń w post. grup., która koresponduje w tym zakresie z treścią art. 42 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz art. 633 k.p.c.
Sąd Okręgowy nie uwzględnił zarzutów pozwanego również na tej podstawie, że w świetle art. 48 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm. – dalej: „ustawa o samorządzie powiatowym”) powód nie miał uprawnień do zawarcia takiej umowy bez odpowiedniej kontrasygnaty skarbnika powiatu lub osoby przez niego upoważnionej z uwagi na to, iż umowa taka powoduje powstanie zobowiązali majątkowych powiatu pruszkowskiego. W ocenie Sądu umowa zawarta przez rzecznika z pełnomocnikiem nie kreuje żadnych zobowiązań finansowych po stronie rzecznika, czy zatrudniającej go jednostki samorządu terytorialnego. Sąd dodał, że ustawa o postępowaniu grupowym przewiduje możliwość zawarcia takiej umowy pomiędzy pełnomocnikiem i reprezentantem, ryzyko poniesienia kosztów procesu w razie przegrania sprawy wiąże się z samym wytoczeniem powództwa, a nie z zawarciem umowy z pełnomocnikiem. Tym samym zawarcie umowy nie wymagało odrębnej zgody ze strony skarbnika powiatu lub osoby przez niego upoważnionej.
Sąd I instancji oddalił wniosek o zobowiązanie powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu, wskazując, że w świetle art. 8 ust. 1 post. grup. instytucja ta ma charakter fakultatywny, a pozwany nie uprawdopodobnił, iż brak kaucji na zabezpieczenie jego przyszłego roszczenia o zasądzenie zwrotu kosztów procesu uniemożliwi lub poważnie utrudni ich egzekucję.
Zażalenie na powyższe postanowienie złożył pozwany, zaskarżając je w całości oraz zarzucając:
Skarżący wniósł o zmianę postanowienia poprzez odrzucenie pozwu oraz zasądzenie kosztów postępowania zażaleniowego, ewentualnie o zmianę postanowienia w zakresie pkt II poprzez zobowiązanie powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w wysokości 21.600 zł.
Ponadto skarżący wniósł o przedstawienie zagadnień prawnych sformułowanych w zażaleniu do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
W odpowiedzi na zażalenie powód wniósł o jego oddalenie w całości, oddalenie wniosku pozwanego o przedstawienie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego wskazanego w petitum zażalenia, a także o zasądzenie od pozwanego kosztów postępowania zażaleniowego.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Zażalenie jest nieuzasadnione.
W pierwszej kolejności należy odnieść się do zarzutu naruszenia art. 4 ust. 2 post. grup. w zw. z art. 39 ust. 1 ustawy o samorządzie powiatowym i art. 42 ust. 2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, który w istocie sprowadza się do kwestionowania zdolności sądowej reprezentanta grupy – Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Powiecie Pruszkowskim.
W świetle art. 4 ust. 2 post. grup. reprezentantem grupy może być powiatowy (miejski) rzecznik praw konsumentów w zakresie przysługujących mu uprawnień.
Stosownie zaś do art. 633 k.p.c. w sprawach o ochronę konsumentów powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować, za zgodą powoda, do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium. Odnośnie zdolności sądowej powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów w postępowaniu grupowym i możności występowania w charakterze reprezentanta grupy wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Łodzi, stwierdzając, że zdolność sądowa przysługuje albo nie przysługuje danemu podmiotowi i nie ma charakteru podzielnego, zaś posiadanie zdolności sądowej nie jest uzależnione, czy powiązane z terytorialnym zakresem kompetencji określonego podmiotu. Powiatowemu (miejskiemu) rzecznikowi konsumentów przysługuje zdolność sądowa również wówczas, gdy przystąpią do grupy osoby spoza terenu jego działania (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 28 września 2011 r., sygn. akt I ACz 836/11).
Sąd Apelacyjny w Warszawie podziela powyższe stanowisko. Zdolności sądowej nie może ograniczać obszar terytorialny. Ograniczenie zdolności sądowej oraz procesowej, a także prawa do bycia reprezentantem grupy wyłącznie do osób mieszkających w granicach powiatu rzecznika konsumentów prowadziłoby do sytuacji, gdy powództwo wytoczone przez rzecznika musiałoby być odrzucane jako wniesione na rzecz osób mieszkających w innym powiecie nie tylko na początkowym etapie postępowania rozpoznawczego lub grupowego, ale również na dalszych etapach postępowania. Sądy rozpoznające sprawę z udziałem powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów byłyby zatem zobligowane do każdorazowego badania, czy rzecznik występuje na rzecz osób mieszkających na obszarze powiatu, w którym sprawuje swoją funkcję. Oczywiste jest, że taka wykładnia byłaby nieracjonalna. Pozycję procesową powiatowych (miejskich) rzeczników konsumentów można porównać do pozycji prokuratora w postępowaniu cywilnym z ograniczeniem ich uprawnień wyłącznie do spraw z zakresu ochrony konsumentów, co zresztą potwierdza treść art. 634 k.p.c.
Nie ulega wątpliwości, że Powiatowy Rzecznik Konsumentów Powiatu Pruszkowskiego posiada zdolność sądową i procesową do występowania jako reprezentant grupy, gdyż niniejsza sprawa dotyczy roszczeń o ochronę konsumentów. Roszczenia członków grup opierają się bowiem na umowach zawartych pomiędzy osobami fizycznymi będącymi konsumentami, a przedsiębiorcą, z którym zawarli umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami inwestycyjnymi. Oceny tej nie może zmienić okoliczność, że tylko część członków grupy zamieszkuje na obszarze Powiatu Pruszkowskiego.
Bezzasadne są też zarzuty naruszenia art. 48 ust. 1 i ust. 3 ustawy o samorządzie powiatowym oraz art. 65 § 2 k.c. Nie ma racji skarżący, że umowa z dnia 10 kwietnia 2014 r. zawarta pomiędzy reprezentantem grupy – Powiatowym Rzecznikiem Konsumentów w Powiecie Pruszkowskim z pełnomocnikiem jest bezskuteczna w świetle powołanych przepisów z uwagi na brak oświadczeń woli osób uprawnionych do reprezentacji Powiatu Pruszkowskiego oraz kontrasygnaty skarbnika powiatu lub osoby upoważnionej.
Analiza przedmiotowej umowy prowadzi do wniosku, że żadne z postanowień umownych nie kreuje zobowiązań finansowych po stronie Powiatowego Rzecznika Konsumentów Powiatu Pruszkowskiego, a tym samym jemu właściwej jednostki samorządu terytorialnego. Należy podkreślić, że w art. 4 ust. 2 post. grup. ustawodawca sam przewidział taką możliwość, że reprezentantem grupy może być powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w zakresie przysługujących mu uprawnień. Ratio legis powołanego przepisu przemawia za tym, że skoro powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów może być reprezentantem grupy, to tym samym jest uprawniony do zawarcia umowy, o której mowa w art. 6 ust. 2 post. grup. Ponadto Sąd I instancji trafnie zauważył, że ryzyko może rodzić dopiero wytoczenie powództwa, a nie zawarcie umowy z pełnomocnikiem.
W ocenie Sądu Apelacyjnego umowa ta nie jest bezskuteczna jako zawarta z uchybieniem zasad określonych w art. 48 ust. 1 i ust. 3 ustawy o samorządzie powiatowym, a tym samym spełnia wymóg formalny określony w art. 6 ust. 2 post. grup.
Nietrafny jest też zarzut naruszenia art. 1 ust. 1 post. grup. polegający na uznaniu, że roszczenia będące przedmiotem pozwu dochodzone przez wszystkich dwudziestu ośmiu członków grupy cechuje ta sama podstawa faktyczna w rozumieniu ww. przepisu. W przepisie tym zawarto definicje postępowania grupowego, wedle której ustawa normuje sądowe postępowanie cywilne w sprawach, w których dochodzone są roszczenia jednego rodzaju, co najmniej 10 osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Sprawa może zatem zostać rozpoznana na podstawie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, gdy: po pierwsze są dochodzone roszczenia jednego rodzaju np. roszczenia pieniężne, po drugie są dochodzone roszczenia co najmniej 10 osób, a po trzecie zostały one oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Przez sformułowanie takiej samej podstawie faktycznej należy rozumieć oparcie roszczeń na podobnych zdarzeniach, co zaś odpowiada pojęciu jednakowej podstawy faktycznej stanowiącej element współuczestnictwa formalnego.
Wbrew twierdzeniom skarżącego Sąd I instancji nie uznał, że dochodzone roszczenia zostały oparty na tej samej podstawie faktycznej, ale takiej samej, czyli jednakowej podstawie faktycznej. Sąd ten trafnie zauważył, że wszyscy członkowie grupy dochodzącej roszczenia jako osoby fizyczne i konsumenci zawarli umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi z tym samym ubezpieczycielem (pozwanym), wyrazili zgodę na wzorce umowne opracowane przez pozwanego, zawarli umowy na taki sam okres, czy też zobowiązali się do regularnego uiszczania środków pieniężnych w postaci składek na rzecz pozwanego. Przede wszystkim każdego z członków grupy wiązało postanowienie umowne o prawie pozwanego do pobrania ze środków zgromadzonych na rachunku polisy, pochodzących ze składek regularnych należnych w pierwszych 5 (lub 3) latach polisowych, opłaty za wykup, których wysokość była uzależniona i liczona na podstawie ustalonego stosunku procentowego oraz wartości polis. Obowiązek zapłaty opłaty za wykup powstawał, gdy rozwiązano umowę przed upływem 10 lat od jej zawarcia z innego powodu niż śmierć, co nastąpiło w przypadku każdego z członków grupy.
Sąd Apelacyjny podziela stanowisko Sądu I instancji, że odmienność warunków umów i wzorców łączących członków grupy z pozwanym, tryb zawieranych umów – bezpośrednio z ubezpieczycielem albo z pośrednikiem, wykonywanie obowiązku informacyjnego w różny sposób, nie stanowi okoliczności uzasadniających przyjęcie, że roszczenia nie mogą być uznane za oparte na jednakowej podstawie faktycznej. Oceny tej nie zmienia również różna wysokość składek i częstotliwość ich wpłat, czy wysokość opłat wykupu obowiązująca poszczególnych członków grupy. Członkowie grupy opierają bowiem roszczenie na takiej samej podstawie, a więc klauzuli umownej, stanowiącej podstawę dla pozwanego do pobierania opłat wykupu, które według członków grupy były rażąco wygórowane.
Zarzut naruszenia art. 8 ust. 1 post. grup. również nie zasługuje na uwzględnienie. Zgodnie z treścią powołanego przepisu, na żądanie pozwanego sąd może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu. W tym miejscu należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego w Łodzi, że pozwany, składając taki wniosek, winien uprawdopodobnić po pierwsze, że wytoczone przeciwko niemu powództwo jest oczywiście bezzasadne lub że jego uwzględnienie jest mało prawdopodobne, a zatem nosi cechy „pieniactwa procesowego”, a po drugie, że brak ustanowienia kaucji na zabezpieczenie jego przyszłego roszczenia o zasądzenie zwrotu kosztów procesu uniemożliwi lub poważnie utrudni ich egzekucję od strony powodowej (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 listopada 2012 r., sygn. akt I ACz 1485/12, LEX nr 1499166).
W ocenie Sądu Apelacyjnego pozwany nie uprawdopodobnił, że brak ustanowienia kaucji na zabezpieczenie jego przyszłego roszczenia o zasądzenie zwrotu kosztów procesu uniemożliwi lub poważnie utrudni ich egzekucję. Skarżący powołuje się bowiem na bezskuteczność zawartej umowy pomiędzy reprezentantem grupy a pełnomocnikami procesowymi strony powodowej. W kontekście wcześniej poczynionych rozważań o rzekomej bezskuteczności umowy należy uznać te twierdzenia za bezzasadne.
Należy też dodać, że w świetle § 3 ust. 9 umowy z dnia 10 kwietnia 2014 r. zawartej pomiędzy reprezentantem grupy – Powiatowym Rzecznikiem Konsumentów w Powiecie Pruszkowskim z pełnomocnikiem, w razie zasądzenia przez sąd na rzecz Ubezpieczyciela (pozwanego) zwrotu kosztów procesu w tym zwrotu kosztów zastępstwa procesowego Kancelaria, działając w imieniu i na rzecz Reprezentanta Grupy, będzie zobowiązana w ramach niniejszej umowy do dochodzenia od Członków Grupy przypadających na nich kosztów procesu, zaś Reprezentant Grupy zobowiązuje się udzielić Kancelarii pełnomocnictwa do dochodzenia od Członków Grupy przypadających na nich kosztów procesu. Z treści powołanego postanowienia umownego wynika zatem, że reprezentant grupy i pełnomocnik przewidzieli możliwość przegrania niniejszego postępowania oraz w związku z tym sposób uzyskania od członków grupy kosztów procesu zasądzonych na rzecz strony pozwanej.
Ponadto wnioski pozwanego o przedstawienie Sądowi Najwyższemu zagadnień prawnych sformułowanych w zażaleniu nie zasługują na uwzględnienie jako odnoszące się do kwestii nie budzących wątpliwości Sądu Apelacyjnego.
Mając powyższe na względzie, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. orzekł jak w postanowieniu.
O kosztach postępowania zażaleniowego orzeczono na podstawie art. 108 § 1 k.p.c.