Sąd Apelacyjny w Warszawie Wydział I Cywilny w składzie:
Przewodniczący: SSA Marzena Konsek-Bitkowska (spr.)
Sędziowie: SSA Zbigniew Cendrowski, SSA Dorota Markiewicz
po rozpoznaniu w dniu 10 marca 2016 r. w Warszawie na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa Miejskiego Rzecznika Konsumentów w S. działającego w charakterze reprezentanta grupy złożonej z [dane członków grupy] przeciwko (…) S.A. w W. o ustalenie na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 23 października 2015 r., sygn. akt II C 269/15
postanawia:
Pozwem z dnia 25 marca 2015 r., złożonym w postępowaniu grupowym, Miejski Rzecznik Konsumentów w Urzędzie Miasta S., działając jako reprezentant grupy, wniósł o:
– ustalenie, że postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia zawarte w tabelach opłat i limitów, określające zasady ustalania wysokości opłaty likwidacyjnej, która ma być pobrana od członków grupy przez pozwane (…) S.A. z siedzibą w W. w razie rozwiązania umowy ubezpieczenia na życie przed upływem 10 lat od daty jej zawarcia z przyczyn innych niż śmierć stanowią niedozwolone postanowienia umowne i nie wiążą członków grupy – żądanie to dotyczy osobno warunków umów oznaczonych jako [oznaczenia], w odniesieniu do każdego z których wskazano od 4 do 11 członków grupy;
– ustalenie, że w razie rozwiązania umów ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi przed upływem 10 lat od daty ich zawarcia z przyczyn innych niż śmierć pozwany jest zobowiązany do wypłaty każdemu z członków grupy kwoty równej wartości ich polisy pomniejszonej o opłatę od wykupu;
ewentualnie zaś:
– o ustalenie, że umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi zawarte między członkami grupy a pozwanym są nieważne.
W uzasadnieniu pozwu wskazano, że mechanizm i skutki postanowień umów ubezpieczenia wiążących wszystkich członków grupy, określających wysokość opłaty likwidacyjnej są co do swej istoty identyczne, co ukształtowało sytuację członków grupy będących konsumentami w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i z rażącym naruszeniem ich interesów. Pozwany odmówił potwierdzenia, że zaniecha stosowania wobec członków grupy kwestionowanych postanowień. W pozwie zakwestionowano również samą ważność umów ubezpieczenia wywodząc, że sumy ubezpieczenia oznaczono w znikomej wysokości, co kłóci się z istotą takiej umowy.
Pozwane (…) S.A. w W. zarzuciło niedopuszczalność postępowania grupowego, wnosząc o odrzucenie pozwu i zasądzenie kosztów procesu.
Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy odrzucił pozew i zasądził od miasta S. na rzecz pozwanego kwotę 7217 zł tytułem zwrotu kosztów procesu. Zdaniem Sądu Okręgowego nie zostały spełnione przesłanki rozpoznania tej sprawy w postępowaniu grupowym, albowiem jednorodzajowe roszczenia członków grupy nie zostały oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Dla wdrożenia postępowania grupowego nie jest wystarczające oparcie roszczeń poszczególnych członków grupy na jedynie częściowo tożsamych okolicznościach faktycznych, wymagane w tym zakresie jest bowiem podobieństwo, które już na etapie formalnej kontroli pozwu wskazuje na możliwość wydania jednolitego rozstrzygnięcia w stosunku do wszystkich członków grupy. Wychodząc z takiego założenia, Sąd Okręgowy wskazał, że żądania pozwu dotyczą postanowień zawartych w pięciu różnych wzorcach umownych, a sytuację faktyczną poszczególnych powodów różnicuje również staż w ramach umowy i związane z nim różnice w wysokości kwestionowanej opłaty likwidacyjnej, której pobranie nie będzie ponadto w ogóle możliwe na skutek upływu 10 lat od chwili zawarcia umowy. Zróżnicowanie sytuacji członków grupy jest więc szczególnie widoczne w związku z koniecznością wykazania w niniejszej sprawie interesu prawnego w wystąpieniu z roszczeniem z art. 189 k.p.c., zwłaszcza że w pozwie nie została zakwestionowana sama konstrukcja opłaty likwidacyjnej, lecz przede wszystkim jej wysokość. Zdaniem Sądu Okręgowego w niniejszej sprawie, dotyczącej incydentalnej kontroli wzorca umownego, niezbędne będzie dokonanie oceny relacji ekonomicznej świadczeń stron poszczególnych umów, konieczne będzie także badanie wielu innych okoliczności indywidualizujących sytuację poszczególnych członków grupy. W ocenie Sądu Okręgowego o dopuszczalności postępowania grupowego nie decyduje jedynie zbieżność okoliczności faktycznych podanych w pozwie, ale również okoliczności przywołane przez pozwanego, a także okoliczności brane przez sąd pod uwagę z urzędu. W konsekwencji Sąd uznał, że stopnień zróżnicowania sytuacji poszczególnych członków grupy uniemożliwiał rozpoznanie niniejszej sprawy w postępowaniu grupowym i odrzucił pozew.
Powód złożył zażalenie na to postanowienie. Zarzucił Sądowi Okręgowemu naruszenie:
1. art. 321 k.p.c. w związku z art. 24 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (dalej jako: „u.d.p.g.”) oraz art. 1 ust. 1 tej u.d.p.g. polegające na nieprawidłowym założeniu, że treścią żądania pozwu w zakresie roszczenia z pkt I. i II. petitum pozwu jest ustalenie niedozwolonego charakteru kwestionowanych postanowień wyłącznie z uwagi na rażąco wygórowaną wysokość (stawkę) opłaty likwidacyjnej, podczas gdy powód wywodzi niedozwolony charakter kwestionowanych postanowień ze sprzeczności z dobrymi obyczajami całej konstrukcji (mechanizmu) opłaty likwidacyjnej stosowanej przez pozwanego;
2. art. 233 § 1 k.p.c., 229 k.p.c. i art. 230 k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 u.d.p.g. poprzez niezgodne z rzeczywistym stanem sprawy przyjęcie, że według jednolitego stanowiska stron konstrukcja opłaty likwidacyjnej nie jest wadliwa, podczas gdy powód tej okoliczności nie przyznał, lecz jednoznacznie i konsekwentnie podnosił, iż kwestionuje zgodność z prawem stosowanej przez pozwanego konstrukcji – mechanizmu obliczania opłaty likwidacyjnej, nie zaś jedynie jej wysokość;
3. art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 u.d.p.g. poprzez uznanie, że nie zachodzą przesłanki do rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym, będące wynikiem:
4. art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 u.d.p.g. oraz art. 328 § 2 k.p.c., art. 233 k.p.c. oraz art. 217 § 1, 2 i 3 k.p.c. oraz art. 227 k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 u.d.p.g. poprzez uznanie w sposób dowolny, że nie zachodzą przesłanki do rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym z uwagi na brak takiej samej podstawy faktycznej dochodzonych roszczeń i w konsekwencji odrzucenie pozwu, to jest poprzez:
5. art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 u.d.p.g. oraz art. 189 k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 u.d.p.g. i art. 830 § 1 k.c. poprzez:
6. art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 24 ust. 1 u.d.p.g. oraz nierozpoznanie istoty sprawy w zakresie dotyczącym roszczenia ewentualnego, wskazanego w pkt III., petitum pozwu, poprzez zaniechanie wskazania w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia podstawy faktycznej i wyjaśnienia podstawy prawnej rozstrzygnięcia w tym zakresie.
Na podstawie tych zarzutów powód wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia przez oddalenie wniosku pozwanego o odrzucenie pozwu i wydanie postanowienia o rozpoznaniu niniejszej sprawy w postępowaniu grupowym; ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Zażalenie zasługiwało na uwzględnienie poprzez zmianę zaskarżonego postanowienia i dopuszczenie niniejszej sprawy do rozpoznania w postępowaniu grupowym. Uzasadniona była przeważająca część zarzutów podniesionych w zażaleniu, na czele z zarzutem naruszenia art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 1 u.d.p.g. Podane w pozwie podstawy faktyczne jednorodzajowych roszczeń były takie same dla wystarczającej liczby członków grupy, składającej się wyłącznie z konsumentów dochodzących ochrony w związku zastosowaniem przez pozwanego klauzul o charakterze abuzywnym. Sprawa podlegała więc rozpoznaniu według przepisów powołanej ustawy.
Skarżący trafnie podniósł, że Sąd Okręgowy niesłusznie skoncentrował się na poszukiwaniu różnic w sytuacji faktycznej powodów zamiast skupić się na analizie tych elementów stanu faktycznego, które ze względu na treść żądania są dla wszystkich członków grupy wspólne. Dla wdrożenia postępowania grupowego wystarczające jest natomiast, aby zespół podstawowych okoliczności składających się na podstawę faktyczną żądania był taki sam w odniesieniu do wystarczającej ilości osób. Nie jest zaś bezwzględnie konieczne, aby zbieżność zachodziła co do wszystkich okoliczności tworzących podstawę faktyczną żądań poszczególnych członków grupy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 30 kwietnia 2014 r., I ACa 1209/13, postanowienia Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 lutego 2015 r., I ACz 43/15; z dnia 24 lipca 2014 r., sygn. akt I ACz 1005/14 i z dnia 21 września 2015., I ACz 1648/15).
W uzasadnieniu wniosku o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym podano, że wszyscy członkowie grupy zawarli jako konsumenci z pozwanym umowy ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, w polisie każdego członka grupy wysokość sumy ubezpieczenia określono jedynie na kwotę 100 zł, a do każdej z tych umów zostało włączone zaczerpnięte z wzorca takie samo w skutkach postanowienie, przewidujące, że w razie rozwiązania umów ubezpieczenia na życie przed upływem 10 lat od daty ich zawarcia z przyczyn innych niż śmierć pozwany jest zobowiązany do wypłaty każdemu z 31 członków grupy kwoty równej wartości ich polisy pomniejszonej o opłatę od wykupu. Sąd Okręgowy niesłusznie przyjął, że podstawę powództwa stanowi jedynie wysokość opłaty likwidacyjnej, która istotnie jest zmienna w czasie i może kształtować się odmiennie w stosunku do każdego członka grupy. Już w petitum pozwu podkreślono bowiem, że chodzi o same zasady określenia tej opłaty, podano ponadto, że celem pozwu jest zakwestionowanie samego mechanizmu naliczania tych opłat, których skutki są co do swej istoty identyczne wobec wszystkich członków grupy (k. 20). W uzasadnieniu pozwu zwracano uwagę na wadliwość całej konstrukcji opłaty likwidacyjnej, podano że niejasny jest zarówno charakter jak i cel pobieranej opłaty, która z samej swej istoty ogranicza możliwość wypowiedzenia umowy (k. 48-50). Sąd Okręgowy bezpodstawnie przyjął zatem, że strony są zgodne co do dopuszczalności opłat konstruowanych według podanego schematu. Niesłusznie również przyjął, że w niniejszej sprawie chodzi jedynie o ocenę ekonomicznych konsekwencji stosowania kwestionowanych postanowień.
Dla oceny dopuszczalności pozwu nie miał również znaczenia fakt, że żądania pozwu odnoszą się do postanowień zaczerpniętych z pięciu formalnie niezależnych wzorców. Zasadniczą okolicznością determinującą dopuszczalność postępowania grupowego jest bowiem deklarowana przez powoda identyczność mechanizmu wprowadzonego przez wszystkie te wzorce (por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 września 2015 r., sygn. akt VI ACz 1012/15). Odmienność wzorców stosowanych w stosunku do poszczególnych członków grupy, podobnie jak i odmienność warunków w jakich mogło dochodzić do zawierania poszczególnych umów czy też różnice w wiedzy i doświadczeniu poszczególnych członków grupy nie mogły zatem przemawiać przeciwko przyjęciu, że roszczenia nadają się do rozpoznania w postępowaniu grupowym. Zostały one bowiem oparte nie na tej samej, lecz na takiej samej podstawie faktycznej w rozumieniu art. 1 ust. 1 u.d.p.g. (por. również postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 6 lutego 2015 r., I ACz 43/15).
Należało również odrzucić zaprezentowany w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia pogląd, zgodnie z którym o dopuszczalności postępowania grupowego w równej mierze co twierdzenia powoda decydują okoliczności podnoszone przez stronę pozwaną celem obrony przed żądaniem pozwu. W odpowiedzi na zażalenie trafnie zauważono, że stanowisko strony pozwanej winno zostać uwzględnione przy weryfikacji spełnienia kryteriów z art. 1 ust. 1 i 2 u.d.p.g. Temu właśnie celowi służy wyznaczenie odrębnej rozprawy, poświęconej wyłącznie kwestii dopuszczalności pozwu. Sąd Okręgowy niesłusznie jednak utożsamił podstawę faktyczną roszczeń ze wszystkimi okolicznościami, które wymagają ustalenia na potrzeby rozstrzygnięcia w wyroku o zasadności roszczenia, błędnie również założył, że na podstawę faktyczną powództwa składają się okoliczności podnoszone przez pozwanego (tak też Sąd Apelacyjny w Warszawie w postanowieniu z dnia 21 września 2015 r., I ACz 1648/15 i z dnia 7 września 2015 r. , sygn. akt VI ACz 1012/15).
Przedwczesne były wywody Sądu Okręgowego dotyczące interesu prawnego poszczególnych członków grupy w wystąpieniu z żądaniem ustalenia niewiążącego charakteru opisanych w pozwie klauzul. Żądania te nie dotyczą, rzecz jasna, ustalenia odpowiedzialności w zakresie roszczeń pieniężnych w rozumieniu art. 2 ust. 3 u.d.p.g., które to żądanie w ogóle nie wymaga powoływania się na interes prawny. Nie oznacza to jednak, że istnienie interesu prawnego z art. 189 k.p.c. może podlegać weryfikacji już na obecnym etapie postępowania. Kwestia ta ma bowiem znaczenie przy merytorycznej ocenie zasadności pozwu, stanowi przesłankę uwzględnienia powództwa, nie może być więc antycypowana na potrzeby rozstrzygnięcia o samej dopuszczalności postępowania grupowego (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 7 września 2015 r., sygn. akt VI ACz 1012/15). Sąd Okręgowy błędnie zatem skupił się na wychwytywaniu różnić w zakresie „stażu” poszczególnych członków grupy w ramach umów ubezpieczenia i innych okoliczności mogących wskazywać na brak interesu prawnego poszczególnych członków grupy w wystąpieniu z roszczeniem o ustalenie. Tego rodzaju okoliczności nie rzutują bowiem na możliwość rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym. Jak dotąd nie zostały przedstawione twierdzenia mogące skutkować przyjęciem, że nawet dziesięciu spośród wszystkich członków grupy nie wystąpiło z jednorodzajowymi roszczeniami dotyczącymi ochrony konsumentów i opartymi na tej samej podstawie faktycznej, a więc z roszczeniami nadającymi się do rozpoznania według przepisów ustawy. Brak zatem było podstaw do odrzucenia pozwu. Skład grupy podlegać będzie natomiast ustaleniu na dalszym etapie postępowania, a postanowienie wydane w tym przedmiocie podlegać będzie osobnemu zaskarżeniu.
W zażaleniu trafnie również podniesiono, że Sąd w ogóle nie odniósł się do żądania ewentualnego pozwu. Pozwany nie bez podstaw wskazuje, że nieważność umów zawartych przez członków grupy z pozwanym stanowiłaby przeszkodę do dalszego badania spornych postanowień w aspekcie ich abuzywnego charakteru (k. 3579). Odrzucając pozew w całości, Sąd powinien był odrębnie ocenić dopuszczalność wszystkich żądań nim objętych. Z przyczyn wyżej podanych możliwe było jednak, pomimo wskazanego uchybienia, wydanie orzeczenia reformatoryjnego, podstawowe żądania pozwu nadawały się bowiem do rozpoznania w postępowaniu grupowym.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie z art. 386 § 1 w zw. z 397 § 2 k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 u.d.p.g., Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.
Sprostowania oczywistej omyłki w komparycji zaskarżonego postanowienia dokonano na podstawie art. 350 § 3 k.p.c.