Sąd Apelacyjny w Gdańsku Wydział I Cywilny w składzie następującym:
Przewodniczący: SSA Barbara Lewandowska (spr.)
Sędziowie: SSA Marek Machnij, SSA Przemysław Banasik
po rozpoznaniu w dniu 11 stycznia 2017 r. w Gdańsku na posiedzeniu niejawnym sprawy z powództwa grupowego wytoczonego przez reprezentanta grupy w osobie H. O. przeciwko (… ) i (…) o ustalenie i zapłatę na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 8 marca 2016 r., sygn. akt XV C 1216/12
postanawia:
Powód H. O., będący reprezentantem grupy, wniósł o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym następujących roszczeń:
Prawomocnym postanowieniem z dnia 21 sierpnia 2012 r. Sąd Okręgowy w punkcie pierwszym sentencji orzekł o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, a w punkcie drugim oddalił wniosek pozwanych w przedmiocie nakazania powodowi złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu (k.1332).
Postanowieniem z dnia 10 września 2012 r. Sąd Okręgowy zarządził ogłoszenie w prasie o wszczęciu postępowania grupowego w ten sposób, że zwrócił się do wydawcy Gazety o publikację ogłoszenia następującej treści: „Przed Sądem Okręgowym w Gdańsku w I Wydziale Cywilnym wszczęte zostało postępowanie w trybie ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz.44) z powództwa H. O. – reprezentanta grupy przeciwko R. P. (1) i I. K. (1) o ustalenie i zapłatę, sygn. akt XV C 1216/12. H. O., jako reprezentant grupy, wniósł o: ustalenie iż nieważne są umowy o świadczenie usługi (…) zawarte pomiędzy pozwanymi a powodem i członkami chcącymi przystąpić do grupy wymienionymi w pkt IIa pozwu oraz o zasądzenie na rzecz powodów wymienionych w pkt IIb pozwu od pozwanych solidarnie po 94,80 zł tytułem zwrotu spełnionego przez nich świadczenia, ewentualnie ustalenie, że członkowie chcący przystąpić po grupy wymienieni w pkt IIa nie są zobowiązani do zapłacenia na rzecz pozwanych kwoty po 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu oraz o zasądzenie na rzecz każdej z tych osób solidarnie od pozwanych po 94,80 zł tytułem zwrotu nienależnie spełnionego świadczenia, ustalenie, że osoby wymienione w pkt IIb nie są obowiązane do zapłacenia na rzecz pozwanych kwoty 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu, ustalenie że osoby wymienione w pkt IIc nie są zobowiązane do zapłacenia na rzecz pozwanych kwoty 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu oraz kwoty 100 USD tytułem kary umownej za naruszenie regulaminu świadczenia usługi z dnia 16 kwietnia 2010 r. oraz o zasądzenie kosztów postępowania. Każda osoba, której roszczenie może być objęte tym powództwem grupowym, może przystąpić do sprawy, składając pisemne oświadczenie o przystąpieniu do grupy (ze wskazaniem podgrupy, do której zamierza przystąpić) w nieprzekraczalnym terminie dwóch miesięcy od daty ukazania się tego ogłoszenia i przesłania go do reprezentanta grupy – H. O. na adres ul. skr. poczt. 117, (…)-(…) G. Przystąpienie do grupy po upływie powyższego terminu jest niedopuszczalne” (.1335-1336).
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 8 marca 2016 r. Sąd Okręgowy w Gdańsku w sprawie z powództwa grupowego wytoczonego przez reprezentanta grupy w osobie H. O. przeciwko (…) i (…) o ustalenie i zapłatę ustalił, że:
a) w skład podgrupy I, tj. podgrupy osób żądających zasądzenia na rzecz każdej z tych osób solidarnie od pozwanych kwot po 94,80 zł tytułem zwrotu świadczenia nienależnego, ewentualnie – w razie oddalenia powództwa w powyższym zakresie – ustalenia, iż osoby te nie są zobowiązane na rzecz pozwanych do zapłaty kwoty 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu (…) wchodzą: [dane 48 osób]
b) w skład podgrupy III podgrupy żądającej ustalenia, iż osoby te nie są zobowiązane na rzecz pozwanych do zapłaty kwoty 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu (…) wchodzą: [dane 59 osób]
c) w skład podgrupy V żądających ustalenia, iż osoby te nie są zobowiązane na rzecz pozwanych do zapłaty kwoty 94,80 zł tytułem abonamentu za korzystanie z usług portalu (…) oraz kwoty 100 USD tytułem kary umownej za naruszenie regulaminu świadczenia usługi (…) z dnia 16 kwietnia 2010 r. określonej w § 6 pkt 3 rzeczonego regulaminu, wchodzą: [dane 482 osób]
d) w pozostałym zakresie oddalił wniosek o ustalenie składu grup.
W uzasadnieniu Sąd Okręgowy stwierdził, że weryfikując oświadczenia złożone przez osoby wstępujące do postępowania wraz z całą dokumentacją znajdującą się w aktach sprawy, wyłączył z grupy kilkanaście osób oraz ograniczył przypisane poszczególnym grupom roszczenia odpowiednio do treści oświadczeń o przystąpieniu do grupy. Ustalając skład osobowy podgrup Sąd stwierdził, że wszyscy ich członkowie wymienieni imiennie w sentencji orzeczenia zgłosili oświadczenia o przystąpieniu do grupy w terminie ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego. Sąd Okręgowy wskazał, że już na tym etapie podlega ocenie kwestia rodzaju przedstawionych przez reprezentanta grupy roszczeń w tym znaczeniu, że ocenie sądu podlega, czy przystępujący do grupy zgłosili dane roszczenie w treści oświadczeń o przystąpieniu do grupy. Zadaniem reprezentanta grupy jest bowiem zebranie oświadczeń zawierających żądania poszczególnych osób, zaszeregowanie tych osób do poszczególnych podgrup na podstawie oświadczeń tych osób, w których zawarte zostały konkretne roszczenia.
Reprezentant grupy nie może natomiast wykreować roszczeń w tych oświadczeniach niezgłoszonych i nie może skutecznie wstąpić z takimi roszczeniami w postępowaniu grupowym w sytuacji, gdy dane roszczenia nie zostały wyartykułowane w oświadczeniach przystępujących do grupy. W tym kontekście Sąd I instancji miał na względzie, że treść żadnego ze złożonych oświadczeń nie daje podstaw do ustalenia, że przystępujący żądał ustalenia nieważności umowy. Nie wynika to ani z pkt 4 oświadczenia (żądanie zwrotu uiszczonej kwoty lub ustalenia braku odpowiedzialności finansowej względem pozwanych z tytułu świadczonych usług) ani z pkt 9, w którym mowa jedynie o zwrocie zapłaconej ceny lub ustaleniu braku istnienia zobowiązania do zapłacenia kwoty 94,80 zł i ew. 100 USD. Zawarte w końcowej treści pkt 9 upoważnienie dla reprezentanta grupy do zaszeregowania do innej z grup odnosi się do roszczeń wskazanych dla grup I-V wymienionych w treści oświadczenia. Konsekwencją wadliwego zaszeregowania może być zdaniem Sądu Okręgowego oddalenie powództwa danej osoby. Upoważnienie to natomiast nie może być interpretowane jako możliwość zgłoszenia w imieniu przystępujących do grupy roszczeń, których nie wymieniono w treści ich oświadczeń o przystąpieniu. Takim roszczeniem jest roszczenie o ustalenie nieważności umów, które reprezentant zgłosił jako roszczenie dotyczące wszystkich członków grup. Pozostałe roszczenia wymienione w treści oświadczeń zgłoszono jedynie jako ewentualne.
Tymczasem, w ocenie Sądu Okręgowego reprezentant nie był uprawniony do „kreowania roszczenia o ustalenie nieważności umowy, które nie wynika z oświadczeń osób przystępujących do postępowania grupowego. Roszczenie to jest znacznie szersze od wskazanych w treści oświadczeń roszczeń o zapłatę czy ustalenie braku zobowiązania i nie może być ani domniemane, ani wyprowadzone z treści oświadczeń o przystąpieniu do grupy w drodze ich interpretacji. Stąd Sąd Okręgowy na podstawie art. 12 i 16 u.d.p.g. uznał za nieudowodnione, aby przystępujące osoby zgłosiły danej treści żądanie w swoich oświadczeniach i aby objęły to żądanie zamiarem przystąpienia do grupy. Z tego względu w treści postanowienia o ustaleniu grup, określając rodzaje żądań zgłoszonych przez poszczególne osoby, Sąd pierwszej instancji usunął żądanie ustalenia nieważności umowy jako niewyartykułowane w oświadczeniach o wstąpieniu do grupy.
W przypadku osób, które zgłosiły chęć zaszeregowania do konkretnych podgrup, a które zdaniem reprezentanta grupy powinny znaleźć się w innych podgrupach, Sąd Okręgowy postanowił przychylić się do zdania wyrażonego przez reprezentanta grupy, mając na względzie fakt, iż upoważnienie reprezentanta do zmiany podgrupy wszystkich przystępujących osób wynikało wprost z treści ich oświadczeń woli złożonych na piśmie, a konkretnie z pkt 9 in fine każdego z oświadczeń złożonych na specjalnie do tego przygotowanym formularzu. Wątpliwości Sądu Okręgowego wzbudziły również oświadczenia o przystąpieniu osób, które nie wskazywały, do której z podgrup chcą zostać zaliczone, a z pkt 4 oświadczenia wynika, iż przystępujący do grupy domaga się zwrotu uiszczonej przez siebie wpłaty na rzecz (…) jako uiszczonej nienależnie, względnie ustalenia braku jego odpowiedzialności finansowej względem (…) z tytułu usług świadczonych przez serwis (…) W pkt 6 zawarte jest oświadczenie, że wolą składającego jest wziąć udział w postępowaniu grupowym przeciwko (…) s.c. Uzasadnienie przynależności do grupy zawarto w pkt 7, zaś do oświadczeń załączono oferowane przez przystępujących dowody. Jednocześnie w końcowej części pkt 9 zawarto upoważnienie dla reprezentanta grupy do przypisania do odpowiedniej grupy. Treść żądania grupy została zatem wyartykułowana w pkt 4, a jedynie jego doprecyzowanie możliwe było w ramach podgrup, również decyzją reprezentanta grupy.
Takie uksztaltowanie oświadczenia, choć budzi pewne wątpliwości, w tym szczególnym przypadku w ocenie Sądu Okręgowego wydaje się być dopuszczalne, jakkolwiek pożądanym jest, aby roszczenia w postępowaniu grupowym były formułowane w sposób prosty jednoznaczny co do zakresu zgłaszanych żądań, ich uzasadnienia oraz przedstawianych dowodów. W ocenie Sądu orzekającego nie ma natomiast możliwości, aby sąd samodzielnie dokonał zmian w zakresie zaszeregowania danej osoby, posługując się jedynie ogólnym wskazaniem jak we wniosku powoda z k. 5750. U.d.p.g. wymaga bowiem, aby to powód przedstawił sądowi wykaz osób przystępujących do grupy.
Przy ocenie oświadczeń części z przystępujących do postępowania osób Sąd Okręgowy powziął nadto poważne wątpliwości co do istnienia ich legitymacji do udziału w przedmiotowej sprawie, albowiem część spośród osób, które rejestrowały się na portalu (…) nie posiadała w chwili rejestracji pełnej czy nawet ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Zdaniem Sądu Okręgowego osoby te — o ile do dnia dzisiejszego nie uzyskały pełnej zdolności do czynności prawnych — mogą występować w charakterze stron, lecz jedynie przy udziale ich ustawowych przedstawicieli. Powinny one jednak występować w roli powodów. Sąd Okręgowy uznał, że rodzice, którzy zostali na listach reprezentanta grupy określeni jako osoby przystępujące do postępowania grupowego, a którzy ze względu na brak legitymacji materialnej posiadają jedynie czynną zdolność procesową do podejmowania działań w sprawie za małoletnich, nie mogą w nim uczestniczyć w charakterze członków grupy. Członkom grupy przypisać można bowiem zdolność do bycia we własnym imieniu uprawnionym do występowania przeciwko pozwanym z własnym roszczeniem.
Zdaniem Sądu Okręgowego osobami uprawnionymi do wstępowania w sprawie w charakterze stron powinny być w takich przypadkach tylko i wyłącznie dzieci, które w postępowaniu mogłyby być jedynie reprezentowane przez swoich rodziców. W ocenie Sądu I instancji nie jest również dopuszczalne przyjęcie konstrukcji wskazanej w załącznikach do pisma powoda z dnia 25 maja 2015r. (k. 6375 i nast.), że w oświadczeniach tych jedynie omyłkowo wskazano rodziców jako przystępujących do grupy. Zauważyć należy, że rodzice złożyli oświadczenia o przystąpieniu do grupy, zaś w terminie, do którego możliwe było skuteczne przystąpienie do postępowania (27 października 2013r.), ich dzieci do tego postępowania nie przystąpiły. Nie zostały również w tym terminie wskazane jako członkowie grupy przez reprezentanta grupy, który w wykazach osób przystępujących do grupy wymienił rodziców, zgodnie ze złożonymi przez te osoby oświadczeniami o przystąpieniu do postępowania. Zmiana w tym zakresie mogłaby, w ocenie Sądu Okręgowego, nastąpić jedynie w trybie art. 196 k.p.c., podczas gdy tryb ten nie może być w niniejszej sprawie zastosowany z uwagi na wyłączenie ustawowe zawarte w art. 24 ust. 1 u.d.p.g.
W związku z powyższym Sąd postanowił, aby następujące osoby nie zostały objęte postanowieniem oustaleniu składu grupy: (…) [19 osób]. Co do tych osób wniosek o ustalenie składu grup oddalono w pkt d) postanowienia. Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na to, że sytuacja ww. osób jest odmienna od sytuacji osób występujących w postępowaniu jedynie jako przedstawiciele ustawowi stron, w sytuacji, gdy w oświadczeniach o przystąpieniu do grupy oraz w wykazie sporządzonym przez reprezentanta grupy i przedstawionym sądowi, jako członków grup wskazano prawidłowo określone dzieci. W takiej sytuacji dane rodziców nie znalazły się bowiem na listach przedstawionych przez reprezentanta grupy (na listach tych jako strony figurują ich dzieci), a osoby te jedynie wyraziły zgodę na udział swoich podopiecznych w przedmiotowym postępowaniu, potwierdzając tę zgodę swoim własnoręcznym podpisem. Ponieważ część z osób, które w chwili rejestracji nie posiadały pełnej zdolności do czynności prawnych, w chwili obecnej taką zdolność już posiada, to udział przedstawicieli ustawowych tych osób w postępowaniu nie jest już konieczny i osoby te mogą – a nawet powinny – samodzielnie występować w sprawie.
Powyższe postanowienie zaskarżył H. O., działający jako reprezentant grupy, wnosząc o jego zmianę i ustalenie, że:
ewentualne — o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości i przekazanie sprawy w całości do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Postanowieniu temu skarżący zarzucił obrazę przepisów postępowania polegającą na wadliwym ustaleniu zakresu umocowania powoda do działania w imieniu i na rzecz osób przystępujących do postępowania grupowego, poprzez uznanie, że powód nie może w imieniu i na rzecz tych osób domagać się w pozwie unieważnienia umów o świadczenie usługi (…) zawartych przez osoby przystępujące do postępowania grupowego z pozwanymi. Drugim zarzutem było niezasadne przyjęcie przez Sąd, że uzasadnione jest oddalenie wniosku o ustalenie składu grupy w zakresie niektórych osób wymienionych na przedostatniej i ostatniej stronie uzasadnienia postanowienia, w pkt 1-19, ze względu na wadliwe wskazanie, iż stroną postępowania jest przedstawiciel ustawowy strony, a nie sama strona – gdyż brak ten jako brak usuwalny w toku postępowania usunięto.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Zażalenie należy uznać za uzasadnione, co winno skutkować uchyleniem zaskarżonego postanowienia.
Stosownie do treści art. 17 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (dalej jako: „u.d.p.g.”) Sąd Okręgowy wydał postanowienie ustalające skład grupy w toczącym się postępowaniu grupowym. Postanowienie to co do zasady pełni rolę stabilizującą skład grupy w dalszym toku postępowania, Sąd meriti przesądza bowiem w odniesieniu do każdej, wskazanej przez powoda osoby, czy w zestawieniu z roszczeniami, na podstawie których Sąd uprzednio dokonywał oceny dopuszczalności postępowania grupowego, jej roszczenia czynią zadość kryterium jednorodzajowości i podobieństwa podstawy faktycznej oraz czy spełniony został warunek ujednolicenia w danej grupie.
Stąd należy zwrócić uwagę na bezpośredni związek wskazanego przepisu, regulującego decyzję Sądu co do przyznania statusu członka grupy z art. 12 zd. 1 u.d.p.g., normującym treść oświadczenia o przystąpieniu do grupy, na rzecz której prowadzone jest postępowanie sądowe. Oświadczenie to stanowi sformalizowany przejaw woli dochodzenia roszczenia na drodze szczególnego trybu postępowania sądowego. Jest ono składane nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem reprezentanta grupy, na którym ciąży obowiązek przyjęcia pisemnych oświadczeń o przystąpieniu do grupy, sporządzenia wykazu osób, które przystąpiły do grupy oraz przedstawienia sądowi wykazu wraz z oświadczeniami, a następnie reprezentowania interesów wszystkich członków grupy — także tych, którzy przystąpili do grupy po publikacji ogłoszenia o wszczęciu postępowania. Tym samym rola reprezentanta nie ogranicza się do fizycznego przekazania złożonych oświadczeń, lecz do dokonania oceny oświadczeń i ich wstępnej selekcji w celu sporządzenia wykazu osób, które przystąpiły do grupy. U.d.p.g. nie przewiduje co prawda wstępnej selekcji oświadczeń osób uprawnionych przez sąd, lecz w określonym przypadku może okazać się to celowe, np. ze względu na występujące rozbieżności pomiędzy treścią żądania uprawnionego, określonego w oświadczeniu, a treścią roszczenia zawartego w petitum pozwu sporządzonego przez reprezentanta grupy.
Sąd Okręgowy w okolicznościach niniejszej sprawy, dokonując weryfikacji oświadczeń złożonych przez osoby przystępujące do postępowania słusznie zauważył, że treść żadnego ze złożonych oświadczeń nie daje prima facie podstaw do ustalenia, że przystępujący żądał ustalenia nieważności umowy. Żądanie takie zostało jednak sformułowane przez reprezentanta w petitum pozwu i jako takie powinno zostać poddane weryfikacji w trakcie badania wystąpienia przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego. Podnieść należy za stanowiskiem doktryny, że badanie przynależności do określonej grupy poszczególnych osób jest zabiegiem wtórnym wobec badania dopuszczalności samego postępowania, szczególnie biorąc pod uwagę, że sąd bada dopuszczalność postępowania grupowego na podstawie okoliczności dotyczących osób uprawnionych od początku postępowania (Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, T. Jaworski, P. Radzimierski, wyd. C.H. Beck, 2010).
Sąd Okręgowy, wydając postanowienie z dnia 21 sierpnia 2012 r., orzekł o dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym co do całości powództwa, oznaczonego w petitum pozwu i tym rozstrzygnięciem sąd drugiej instancji jest związany. W przeciwnym wypadku, sąd stwierdziwszy wystąpienie przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego jedynie w stosunku do części roszczeń objętych pozwem winien, zdaniem Sądu Apelacyjnego, wypowiedzieć się w tej kwestii, wydając odpowiednio postanowienie o częściowym odrzuceniu pozwu na podstawie art. 10 ust. 1 u.d.p.g. Częściowe odrzucenie pozwu jest konstrukcją znaną i stosowaną w praktyce sądowej, mimo braku wyraźnego oparcia w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2008 r., sygn. akt I PZP 5/08, OSNP 2009, nr 11—12, poz. 132).
Sąd Okręgowy po uprawomocnieniu się postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym podjął czynności mające na celu uformowanie składu grup w ramach tego postępowania, zarządzając w tym celu publikację ogłoszenia w prasie o wszczęciu postępowania grupowego przed Sądem Okręgowym w Gdańsku w XV Wydziale Cywilnym. Jak wynika z sentencji postanowienia z dnia 10 września 2012 r., Sąd Okręgowy oznaczając przedmiot spraw oparł się na żądaniu pozwu, wskazując w pierwszej kolejności roszczenie o ustalenie, iż nieważne są umowy o świadczenie usługi zawarte pomiędzy pozwanymi a powodem i członkami chcącymi przystąpić do grupy, wymienionymi w pkt II a pozwu, a dopiero w dalszej kolejności o zasądzenie i ustalenie. Działanie takie miało niewątpliwie na celu zapewnienie możliwie dużej ilości osób, potencjalnie zainteresowanych ww. postępowaniem i rozważających wstąpienie do niego, udział w niniejszym postępowaniu. Z tego względu istotne jest, że osoby, zainteresowane uczestnictwem w określonym postępowaniu grupowym w charakterze członka grupy, winny wyraźnie zamanifestować swoją wolę, składając reprezentantowi grupy oświadczenie o przystąpieniu do grupy. Nie można bowiem zostać uczestnikiem postępowania grupowego bez wiedzy oraz wyraźnej woli osoby zainteresowanej.
Przyjęty w u.d.p.g. model formowania składu osobowego grupy w ocenie Sądu Apelacyjnego pozwala na stwierdzenie, że sporządzony wykaz osób wraz z oświadczeniami o przystąpieniu powinien być traktowany jako szczególnego rodzaju pismo procesowe wraz z obligatoryjnym załącznikiem obejmującym listę i oświadczenia członków przystępujących do grupy. Czynność polegająca na złożeniu wykazu z oświadczeniami do sądu jest równoznaczna z wnioskiem reprezentanta o rozpoznanie sprawy na rzecz wskazanych osób w określony sposób. Zarówno oświadczenia, jak i wykaz członków grupy podlegają kontroli formalnej sądu, do którego są składane przez reprezentanta. Sąd powinien zbadać zgodność treści wykazu członków grupy i ich oświadczeń z treścią żądania powoda, a także zbadać treść ww. oświadczeń pod kątem tego, czy osoby objęte wykazem skutecznie wyraziły wolę, by ich roszczenie o unieważnienie umów było dochodzone przez reprezentanta grupy w tym postępowaniu, a w szczególności: czy zamiar przystąpienia do grupy został wyrażony w sposób stanowczy, czy żądanie zostało określone w sposób wystarczająco precyzyjny i czy oświadczenie jest własnoręcznie podpisane.
Oświadczenie o przystąpieniu do grupy stosownie do treści art. 12 zd. 1 u.d.p.g. winno zawierać m. in. określenie żądania przez uprawnionego. Zgodnie z poglądem doktryny owo żądanie osoby uprawnionej powinno odpowiadać standardom obowiązującym dla oznaczenia żądania w zwykłym postępowaniu cywilnym. Żądania członków grupy wyznaczają bowiem przedmiotowe granice sporu (Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, T. Jaworski, P. Radzimierski, wyd. C.H. Beck, 2010). Wykaz osób, które na skutek ogłoszenia prasowego przystąpiły do grupy, sporządza powód i to on przedstawia go, wraz oświadczeniami o przystąpieniu do grupy, sądowi orzekającemu. Jak wskazano wyżej, status powoda w tym postępowaniu posiada reprezentant grupy, to jest osoba, o jakiej mowa w art. 4 u.d.p.g. Konsekwencją tego jest konieczność odpowiedniego stosowania wobec niego przez sąd prowadzący postępowanie (to jest uwzgledniającego specyfikę postępowania grupowego) wymogów, jakie w procesie cywilnym powinna spełniać strona tego procesu. Jednym z takich wymogów jest spowodowanie przez sąd — w drodze wydawanych zarządzeń o charakterze techniczno-porządkowym czy decyzji procesowych mających swój wyraz w wydawanych postanowieniach lub zarządzeniach — takiego określenia roszczenia przez powoda, aby zarówno dla każdej ze stron, jak i dla sądu orzekającego jasna była treść żądania poddanego pod osąd. Ma to szczególne znaczenie w postępowaniu grupowym, gdzie — tak jak w przedmiotowej sprawie — żądania pozwu zostały sformułowane w kilku wariantach i obejmują roszczenia ewentualne, co wymagało ich podzielenia na podgrupy.
Zważyć należy przy tym na dwustopniowość postępowania grupowego w samym tylko pierwszym etapie, to jest od chwili wniesienia pozwu do jego ostatecznego ustabilizowania w drodze wdania przez sąd postanowienia co do składu grupy na podstawie art. 17 ust. 1 u.d.p.g. Z chwilą uprawomocnienia się tego postanowienia następuje dopiero stan pewności zarówno co do składu osobowego grupy, jak i co do treści roszczeń podlegających rozpoznaniu w sprawie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego rola procesowa reprezentanta grupy, odpowiadająca roli powoda w „zwykłym” procesie cywilnym, nakłada na niego obowiązek dbałości o takie przygotowanie materiału procesowego, w szczególności w zakresie opracowania wykazu osób przystępujących do grupy, w tym — precyzyjnego określenia przynależności poszczególnych osób do grupy członków dochodzących konkretnych roszczeń, by możliwe było przyporządkowanie każdego z członków grupy do danego roszczenia, ale także zgłoszenie się każdego członka grupy przy uwzględnieniu możliwości wyboru tych roszczeń, które opisano w pozwie oraz w ogłoszeniu prasowym.
Na gruncie niniejszego procesu wystąpiła sytuacja, w której w pozwie wniesionym przez reprezentanta grupy niewątpliwie podstawowym żądaniem jest roszczenie o ustalenie nieważności umów o świadczenie usługi obok którego zgłoszono żądania ewentualne. Jak wskazał powód w uzasadnieniu pozwu, żądania zgłoszone przez niego dzielą się na 4 bliżej określone grupy. Do pozwu w takim kształcie reprezentant grupy jako powód dołączył między innymi oświadczenia łącznie 181 osób, spełniając tym samym wymóg przewidziany w art. 6 ust. 2 u.d.p.g. Podnieść w tym miejscu należy, że oświadczenia tej grupy osób, które zostały zgłoszone przez powoda już w pozwie, nie musiały obejmować takich elementów, jakie konieczne są w przypadku oświadczeń o przystąpieniu do grupy składanych na zasadzie art. 12 u.d.p.g. W oświadczeniach załączonych do pozwu dopuszczalne jest nawet posłużenie się odesłaniem do pozwu w zakresie określenia żądań, bowiem zasadnicze znaczenie na tym etapie ma umożliwienie sądowi orzekającemu ocenę dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2015 r., I CSK 672/14 — LEX nr 1918807). Jak wskazał Sąd Najwyższy w powołanym orzeczeniu, oświadczenia te nie są samodzielną i niezależną od pozwu podstawą ustalenia przez sąd przedmiotu i dopuszczalności postępowania grupowego. Decydujące w tym zakresie znaczenie należy nadać treści pozwu, co do którego zakłada się, że jest on rezultatem uzgodnień wszystkich członków grupy inicjującej postępowanie.
Należy dalej mieć na względzie, że po wniesieniu pozwu (wraz z oświadczeniami 181 członków grupy) obejmującego żądanie ustalenia nieważności przedmiotowej umowy, Sąd pierwszej instancji na zasadzie art. 10 ust. 1 u.d.p.g. wydał prawomocne postanowienie z dnia 21 sierpnia 2012 r. o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym, a następnie zgodnie z art. 11 u.d.p.g. zarządził ogłoszenie w prasie. Jak wynika z materiału dowodowego, ogłoszenie to odzwierciedlało w swej treści żądania zgłoszone w pozwie. Adresaci ogłoszenia zostali zatem poinformowani o możliwości przystąpienia do postępowania obejmującego roszczenia wymienione w ogłoszeniu oraz opisane w ten sam sposób w pozwie. Sąd Okręgowy dostrzegł następnie, że treść żadnego ze złożonych oświadczeń nie daje podstaw do ustalenia, że przystępujący żądał ustalenia nieważności umowy, bowiem nie wynika to z treści tych oświadczeń, co, zdaniem Sądu meriti, uzasadniało ocenę, że reprezentant grupy bezpodstawnie wykreował roszczenie o ustalenie nieważności umowy, przekraczając tym samym przysługujące mu uprawnienia, bowiem przypisał osobom zgłaszającym przystąpienie do grupy dochodzenie roszczeń, których nie obejmowały one swoim zamiarem. Roszczenie o ustalenie nieważności umowy nie było bowiem wyszczególnione w formularzu zgłoszenia przystąpienia do postępowania grupowego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, wprawdzie na reprezentancie grupy spoczywał, jak wskazano, obowiązek prawidłowego, tj. odpowiadającego uzgodnionej wcześniej intencji grupy, przygotowania dokumentów wymaganych przez sąd do nadania sprawie biegu, to jednak na gruncie faktycznym niniejszej sprawy, biorąc pod uwagę oczywistą niespójność pomiędzy treścią żądania ujętego w pozwie oraz opisanego w ogłoszeniu prasowym opublikowanym w oparciu o art. 11 u.d.p.g. a treścią formularza zgłoszenia swojego udziału w tym postępowaniu przez dalszych członków grupy, rzeczą Sądu pierwszej instancji było wyjaśnienie tej rozbieżności przed wydaniem zaskarżonego postanowienia, przyporządkowującego poszczególnych członków grupy do poszczególnych żądań. Zdaniem Sądu było to celowe w sytuacji, gdy niniejsza sprawa jest na etapie ustalania składu grupy przystępującej do postępowania grupowego o strukturze przedmiotowej prawomocnie już ustalonej we wcześniej wydanych, wiążących Sąd postanowieniach.
W istocie właściwe przygotowanie formularzy zgłoszeniowych należało do reprezentanta grupy, który winien był tak sformułować ich treść, by członkowie przystępujący do grupy bez potrzeby konfrontacji formularza z treścią żądań pozwu mogli dokonać zgłoszenia i zadecydować o zakresie przedmiotowym swojego przystąpienia do postępowania grupowego. Jeśli jednak, tak jak to miało miejsce w postępowaniu w sprawie niniejszej, doszło do opisanej wyżej rozbieżności, to — przyjmując, że wspomniany wykaz wraz z oświadczeniami stanowi rodzaj pisma procesowego powoda, Sąd pierwszej instancji powinien był wezwać powoda będącego reprezentantem grupy do wyjaśnienia zachodzących wątpliwości, przy odpowiednim zastosowaniu art. 130 k.p.c. Trudno bowiem zaakceptować sytuację, w której sąd miałby przystąpić do rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym, w którym żądania zgłoszone w pozwie oraz ujęte w ogłoszeniu prasowym różniłyby się od roszczeń określonych w zgłoszeniach członków grupy złożonych w reakcji na to ogłoszenie, gdy z dokumentów złożonych do akt sprawy wynika, że treść zgłoszenia nie odpowiadała treści ogłoszenia i żądania pozwu.
Działanie Sądu w opisany sposób było celowe zwłaszcza wobec treści punktu 10 formularza zgłoszeń, przypisujących reprezentantowi grupy szerokie uprawnienia do wszelkich czynności zmierzających do realizacji roszczeń przeciwko pozwanym, a w punkcie 9 in fine zgłaszający wyrażali generalną wolę udziału w postępowaniu w ramach takiego zaszeregowania do grupy, które w razie wątpliwości umożliwiałoby zwolnienie ich od całości zobowiązań wobec (…) s.c. Droga obrana do tego celu przez reprezentanta grupy poprzez sformułowanie żądań określonych w pozwie, ogłoszonych następnie w prasie w trybie art. 11 u.d.p.g., winna dawać członkom grupy realną możliwość przystąpienia do postępowania grupowego i zgłoszenia w nim żądań ujętych we wniesionym już pozwie (i publicznie ogłoszonych). W razie powzięcia przez Sąd orzekający wątpliwości przed wydaniem zaskarżonego postanowienia, zobowiązanie wymagające wyjaśnienia, względnie nawet uzupełnienia lub stosownej modyfikacji treści oświadczeń winno zostać nałożone na powoda. Dopiero w razie, gdyby wątpliwości w tym zakresie nie zostały usunięte w zakreślonym terminie, sankcją zastosowaną przez sąd meriti byłoby wydanie postanowienia co do składu grupy, w którym żadna z podgrup w nim przedstawionych nie wnosi o ustalenie nieważności spornej umowy. Innymi słowy, bez uprzedniego zbadania rzeczywistego zamiaru członków przystępujących do grupy co do zakresu roszczeń, które zostały objęte pozwem i ogłoszeniem, a także zakresu przedmiotowego zgłoszenia, Sąd orzekający nie powinien był — wobec nasuwających się w tej sprawie wątpliwości co do rzeczywistego zamiaru zgłoszeniodawców — dokonywać ostatecznej stabilizacji podmiotowej postępowania grupowego.
Reasumując, treść żądania opisanego w pozwie, a nie treść 181 oświadczeń dołączonych do pozwu w trybie art. 6 u.d.p.g., determinuje przedmiot niniejszego sporu, prawomocnie już określony. Skoro Sąd pierwszej instancji nie wzywał powoda do usunięcia wskazanej wyżej niespójności pomiędzy treścią petitum pozwu a treścią tych oświadczeń w ramach procedury usuwania braków formalnych pozwu na zasadzie art. 130 k.p.c., a następnie zarządził ogłoszenie prasowe informujące o żądaniach identycznych jak w petitum pozwu, to nie jest zasadne pozbawienie osób zgłaszających się na skutek takiego ogłoszenia możliwości dochodzenia w postępowaniu grupowym roszczenia w pozwie podstawowego, o ustalenie nieważności spornej umowy, przynajmniej przed podjęciem próby wyjaśnienia tej rozbieżności i umożliwienia powodowi jej ewentualnej konwalidacji. Zdaniem Sądu Apelacyjnego bez wyjaśnienia powyższej kwestii stwierdzenie, że reprezentant grupy domaga się w imieniu członków grupy uwzględnienia roszczeń, które w istocie nie są objęte ich wolą — wobec treści pozwu i o ogłoszenia prasowego, jest przedwczesne.
Odnośnie do drugiego zarzutu zażalenia, odnoszącego się do kwestii oddalenia wniosku o ustalenie składu grup w zakresie osób wymienionych w treści uzasadnienia ze względu na wadliwe wskazanie, że stroną postępowania jest przedstawiciel ustawowy strony, a nie sama strona, należy zarzut ten ocenić jako bezpodstawny jedynie w części. Prawidłowo Sąd Okręgowy poczynił ustalenia faktyczne co do legitymacji określonych osób do udziału w przedmiotowej, jednakże Sąd Apelacyjny nie w całości podzielił ocenę prawną tych ustaleń, prowadzącą do stwierdzenia, że brak jest możliwości zastosowania w okolicznościach rozpatrywanej sprawy art. 196 k.p.c. z uwagi na wyłączenie ustawowe zawarte w art. 24 ust. 1 u.d.p.g. Taka konkluzja dotyczyć bowiem winna, zdaniem Sądu Apelacyjnego, jedynie tych osób, które nadal są małoletnie i za które w sprawie zgłosili się jako członkowie grupy ich przedstawiciele ustawowi. W tych przypadkach, istotnie, wejście do grupy w miejsce przedstawicieli ustawowych osób małoletnich, które reprezentują, z jednoczesnym ustaleniem statusu prawnego osób zgłaszających się jako jedynie przedstawicieli ustawowych małoletnich członków grupy, oznaczałoby zamianę wymagającą zastosowania niedozwolonych w postępowaniu grupowym przekształceń podmiotowych. Nie można natomiast odnieść takiej samej oceny do sytuacji, w których wprawdzie błędnie do grupy zgłosili się przedstawiciele ustawowi członków grupy, ale po dostrzeżeniu tego błędu przed Sądem orzekającym zgłoszenia te zostały zmodyfikowane jako złożone w imieniu osób, które w istocie są pełnoletnie i same wyraziły wolę udziału w grupie. Uzupełniające oświadczenia w tym przedmiocie zostały załączone przez powoda do pisma procesowego z dnia 25 maja 2015 r. (K.6375 i nast.).
W ocenie Sądu Apelacyjnego przynajmniej co do części z tych zgłoszeń możliwa byłaby ich konwalidacja bez naruszenia art. 24 u.d.p.g. Warunkiem byłoby ustalenie, że w chwili złożenia do reprezentanta grupy oświadczenia o przystąpieniu do grupy, dana osoba była pełnoletnia, a zgłoszenie dokonane pismem podpisanym przez rodzica nastąpiło w granicach udzielonego mu umocowania. Do takiego ustalenia — co do istnienia umocowania w powyższym zakresie — upoważnia treść części oświadczeń, złożonych uzupełniająco przez osoby pełnoletnie. Powyższa kwestia, przed jej przesądzeniem przez Sąd pierwszej instancji w postanowieniu ustalającym skład grupy i poszczególnych podgrup, wymaga zbadania i dokonania ustaleń faktycznych. Wskazać bowiem należy, że według treści ogłoszenia opublikowanego w następstwie postanowienia Sądu Okręgowego w Gdańsku z dnia 10 września 2012 roku, pisemne oświadczenia osób przystępujących do niniejszego postępowania grupowego mogły być złożone w nieprzekraczalnym terminie dwóch miesięcy od daty ukazania się tego ogłoszenia. Po ustaleniu zatem daty upływu tego terminu i porównaniu daty uzyskania pełnoletności przez osoby zgłoszone w uzupełnieniu oświadczeń o przystąpieniu, załączonych do wspomnianego pisma procesowego powoda z dnia 25 maja 2015 r., możliwe będzie określenie, czy w dacie zgłoszenia osoby te mogły samodzielnie przystąpić do postępowania grupowego, a wystąpienie — w ich w istocie imieniu — przez rodzica — było li tylko wynikiem omyłki, naprawionej przed wydaniem zaskarżonego postanowienia.
W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżone postanowienie na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. w zw. z art. 397 § 2 k.p.c., przekazując sprawę w zakresie uzupełnienia braków wykazu wraz z oświadczeniami członków grupy do ponownego rozpoznania. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd pierwszej instancji weźmie pod uwagę powyższe rozważania i konieczność odpowiedniego uzupełnienia postępowania przed wdaniem postanowienia końcowego co do składu grupy.
Sąd Apelacyjny nie rozstrzygał o kosztach postępowania zażaleniowego, bowiem wdane postanowienie nie ma charakteru orzeczenia kończącego postępowanie w instancji w rozumieniu art. 108 § 1 k.p.c. O kosztach tych rozstrzygnie Sąd Okręgowy w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.