Agnieszka Trzaska-Śmieszek
Magdalena OsmędaW kwietniu rząd nadal nie przyjął projektu ustawy implementującej dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającą dyrektywę 2009/22/WE – czyli dyrektywę o powództwach przedstawicielskich (dalej: „Dyrektywa 2020/1828” bądź „DRA”), prace legislacyjne wciąż trwają i przeszły do kolejnego etapu.
Jak informuje Rządowe Centrum Legislacji, w dniach 25 i 26 kwietnia 2024 r. zaplanowane było posiedzenie Komisji Prawniczej. Wyniki prac Komisji nie zostały jeszcze opublikowane na stronie RCL.
Na Komisję Prawniczą skierowany został zaktualizowany projekt ustawy – datowany na dzień 11 kwietnia 2024 r. – o zmianie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz niektórych innych ustaw (UC16) (dalej: „Projekt ustawy”). Projekt ten zawierał dodatkowe zmiany w stosunku do projektu z 25 marca 2024 r., który omawialiśmy w poprzednim wpisie na temat Dyrektywy 2020/1828 z 9 kwietnia 2024 r.
W związku z tym, niżej przedstawiamy zaktualizowany opis projektowanych regulacji z zakresu postępowania grupowego, w oparciu o najnowszą wersję Projektu ustawy.
Najważniejsze zmiany, jakie wprowadza najnowszy Projekt ustawy, dotyczą następujących zagadnień:
Implementacja Dyrektywy 2020/1828 w wielu krajach członkowskich przedłużała się z uwagi choćby na trudny okres pandemiczny oraz inne problemy, z jakimi Europa mierzy się w ostatnich kilku latach. Choć przepisy implementujące przepisy Dyrektywy 2020/1828 powinny być przyjęte przez Państwa Członkowskie do dnia 25 grudnia 2022 r. i stosowane od dnia 25 czerwca 2023 r., to na początku 2023 r. 23 państwa nie dotrzymały grudniowego terminu. W lipcu 2023 r. Komisja Europejska skierowała do 13 Państw Członkowskich wezwania do implementacji Dyrektywy 2020/1828. Obecnie, zgodnie z oficjalnymi informacjami publikowanymi na stronach unijnych, Polska jest w grupie 4 państw, które nadal nie dokonały implementacji (obok Estonii, Luksemburga i Austrii).
W ramach prac RCL do tej pory powstało kilka projektów ustawy implementującej Dyrektywę 2020/1828, tj. projekty z 6 grudnia 2022 r., 5 lipca 2023 r., 17 sierpnia 2023 r., 14 listopada 2023 r., 25 marca 2024 r. – i obecny Projekt ustawy z dnia 11 kwietnia 2024 r. skierowany na Komisję Prawniczą. Każdy kolejny projekt stanowi zmienioną/poprawioną wersję poprzedniego projektu.
Obecny Projekt ustawy powinien zostać wkrótce przyjęty przez Radę Ministrów i skierowany do Sejmu X kadencji; na stronie internetowej Rady Ministrów wskazano nowy planowany termin przyjęcia projektu – jako II kwartał 2024 r.1
Poniżej przedstawiamy najważniejsze założenia najnowszego Projektu ustawy.
Projekt ustawy zakłada implementowanie Dyrektywy 2020/1828 poprzez wprowadzenie zmian w trzech ustawach:
Analiza projektowanych przepisów na tle dotychczasowej regulacji UDRPG skłania nas do wniosku, że po wejściu w życie projektowanych zmian UDRPG będziemy mieć nowy „podtyp” postępowania grupowego, czy szczególny „tryb” w ramach postępowania grupowego. Samo postępowanie grupowe w klasycznej postaci (w świetle aktualnego brzmienia UDRPG) jest kwalifikowane jako sądowe postępowanie cywilne sui generis – natomiast Projekt ustawy wprowadza odrębności w zakresie postępowania grupowego w szczególnej kategorii spraw, tj. w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem.
[Zakres zastosowania] Nie każda sprawa cywilna może być rozpoznana w trybie postępowania grupowego, ale tylko taka, która spełnia ustawowe cechy/warunki, określane jako przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego.
Pierwszą z nich jest przynależność sprawy do określonej kategorii przedmiotowej spraw. Aktualne brzmienie UDRPG wskazuje, że postępowanie grupowe może zostać wszczęte we wszelkich sprawach w zakresie roszczeń o ochronę konsumentów. Projekt ustawy z ogólnego katalogu spraw o ochronę konsumentów wyodrębnia sprawy o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem, poszerzając ustawowy katalog spraw.
Nowy podtyp/kategoria postępowania grupowego w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem będzie znajdować zastosowanie do naruszeń przepisów prawa Unii Europejskiej określonych w Załączniku I do Dyrektywy 2020/1828, które naruszają lub mogą naruszyć ogólne interesy konsumentów. Załącznik nr I do Dyrektywy 2020/1828 zawiera listę 66 aktów prawnych – i wynika z niego, że intencją prawodawcy unijnego było objęcie nową regulacją wszelkich branż, które prowadzą sprzedaż lub świadczą usługi na rzecz konsumentów, zwłaszcza na skalę masową (jak przewoźnicy, przedsiębiorcy świadczący usługi na odległość, producenci żywności, kosmetyków, produktów leczniczych, instytucje finansowe i banki, ubezpieczyciele, biura podróży itd.).
Do Załącznika nr I do Dyrektywy 2020/1828 Projekt ustawy odwołuje się także w projektowanym art. 1a UDRPG, który wskazuje, że przez „praktykę naruszającą ogólne interesy konsumentów” rozumie się działanie lub zaniechanie przedsiębiorcy niezgodne z przepisami, o których mowa w tym Załączniku, lub przepisami je wdrażającymi.
[Ogólne interesy konsumentów] Pojęcie „praktyka naruszająca ogólne interesy konsumentów” jest nowym określeniem w polskim ustawodawstwie z zakresu ochrony konsumentów. Projekt ustawy wprowadza definicję „ogólnych interesów konsumentów”, które to pojęcie ma szersze znaczenie niż pojęcie interesu zbiorowego konsumentów. Działania lub zaniechania stanowiące praktykę naruszającą ogólne interesy konsumentów, to działania/zaniechania – „które naruszają lub mogą naruszać ogólne interesy konsumentów” (zob. projektowany art. 1 ust. 4 i art. 1a UDRPG).
Zgodnie z projektowym art. 1 ust. 2d UDRPG: „Przez ogólne interesy konsumentów rozumie się interes ogółu konsumentów, obejmujący w przypadku postępowań w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów interesy grupy konsumentów”.
Pojęcie ogólnych interesów konsumentów nie występuje w naszym ustawodawstwie. Us.OKiK posługuje się kategorią zbiorowych interesów konsumentów, definiując je od strony negatywnej w art. 24 ust. 3 Us.OKIK, zgodnie z którym: „Nie jest zbiorowym interesem konsumentów suma indywidualnych interesów konsumentów”. Dyrektywa 2020/1828 posługuje się natomiast pojęciem „zbiorowych interesów konsumentów” zdefiniowanym jako: „«zbiorowe interesy konsumentów» oznaczają ogólny interes konsumentów i, w szczególności do celów środków naprawczych, interesy grupy konsumentów”.
W uzasadnieniu do Projektu ustawy wskazano, że pojęcie „zbiorowych interesów konsumentów” z Dyrektywy 2020/1828 ma inne znaczenie niż pojęcie „zbiorowych interesów konsumentów” z Us.OKiK i stąd wynika potrzeba wprowadzenia nowego pojęcia „ogólnych interesów konsumentów”, które łączy w sobie interesy zbiorowe i indywidualne konsumentów.
Projekt ustawy przewiduje więc nowy mechanizm, który będzie uzupełnieniem obecnego systemu ochrony praw konsumentów; w pewnym zakresie konkurencyjnym dla działań Prezesa UOKiK w zakresie postępowań w sprawie naruszenia zbiorowych interesów konsumentów bądź w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (przy czym działania podejmowane przez organ ochrony konkurencji – Prezesa UOKiK będą miały „pierwszeństwo” prowadząc do obligatoryjnego odrzucenia pozwu w razie uprzedniego wszczęcia postępowania przez Prezesa UOKiK, które obejmuje tożsame zarzuty co pozew – zob. projektowany art. 10c UDRPG). Ponadto, Prezes UOKiK będzie mógł wziąć udział w toczącym się postępowaniu grupowym w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów – w takim przypadku stosować należy odpowiednio przepisy o prokuratorze (zob. projektowany art. 4a UDRPG).
[Rozstrzygnięcia zawarte w wyroku] Jeśli chodzi o możliwe rozstrzygnięcia, jakie mogą zapaść w postępowaniu w razie uwzględnienia powództwa o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów – stanowi o tym projektowany art. 23a UDRPG. Sąd w sentencji wyroku będzie: 1) uznawał praktykę pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz nakazywał pozwanemu zaniechanie jej stosowania i wyznaczał termin, w którym pozwany ma zaniechać stosowania tej praktyki, albo 2) uznawał praktykę pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów oraz wskazywał termin, w którym nastąpiło zaniechanie stosowania tej praktyki przez pozwanego. Dodatkowo, sąd w sentencji wyroku będzie mógł nałożyć na pozwanego obowiązek złożenia jednokrotnego bądź wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i o odpowiedniej treści o stosowaniu przez pozwanego praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów (w wyznaczonym terminie). W przypadku opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku wydanego w sprawie o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, sąd w postanowieniu będzie mógł nałożyć na pozwanego grzywnę w wysokości do 5.000.000 zł. Niezależnie od kary grzywny sąd może też postanowieniem nałożyć na pozwanego grzywnę w wysokości 50.000 zł za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu prawomocnego wyroku (nie więcej jednak niż 5.000.000 zł). Łącznie więc pozwany opóźniający się z wykonaniem wyroku naraża się na karę grzywny w wysokości 10.000.000 zł.
***
Za węzłowe zagadnienia nowego „podtypu” postępowania grupowego należy uznać 4 następujące kwestie:
A. Instytucja podmiotu upoważnionego – kto może wytoczyć nowy „rodzaj” powództwa?
Na gruncie dotychczasowych przepisów UDRPG legitymacja czynna (uprawnienie) od wytoczenia powództwa grupowego przysługuje tzw. reprezentantowi grupy, którym może być członek grupy albo powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów (ten ostatni w zakresie spraw konsumenckich); a nadto od marca zeszłego roku, w ograniczonym zakresie, także Rzecznik Finansowy. W przypadku postępowania grupowego w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem powództwo będzie mógł wytoczyć tzw. podmiot upoważniony, czyli w praktyce organizacja konsumencka, ale nie każda, tylko taka, która spełniać będzie określone kryteria fachowości i niezależności, i zostanie wpisana do właściwego rejestru.
Projekt ustawy zakłada, że regulacje dotyczące uzyskania statusu podmiotu upoważnionego zostaną zamieszczone w Rozdziale 2a Us.OKiK pt. „Podmiot upoważniony” (art. 46a-46w). Prezes UOKiK będzie prowadzić rejestr podmiotów upoważnionych do działania w grupowych postępowaniach krajowych oraz grupowych postępowaniach transgranicznych (postępowanie ma charakter transgraniczny, gdy toczy się przed sądem albo organem administracyjnym państwa Unii Europejskiej innego niż państwo, w którym podmiot upoważniony został wyznaczony; wykaz podmiotów upoważnionych do wszczynania powództw transgranicznych prowadzi Komisja Europejska – i dostępny jest pod adresem: https://representative-actions-collaboration.ec.europa.eu/cross-border-qualified-entities).
Ponadto, podmiotem wyznaczonym do wytaczania powództw na rzecz klientów podmiotu rynku finansowego w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego, o Rzeczniku Finansowym i o Funduszu Edukacji Finansowej oraz w sprawach wynikających z umowy o świadczenie usług lub wykonywania czynności na rzecz osoby fizycznej przez instytucję finansową w rozumieniu art. 4 pkt 4 ustawy z dnia 5 sierpnia 2015 r. o nadzorze makro-ostrożnościowym nad systemem finansowym i zarządzaniu kryzysowym w systemie finansowym – będzie Rzecznik Finansowy, który podlegać będzie wpisowi do rejestru z urzędu.
Rzecznik Finansowy będzie mógł więc być „zwykłym” reprezentantem grupy (taką możliwość zapewniają obecne przepisy), jak również występować jako podmiot upoważniony w zakresie ww. spraw.
Nowością, jaką wprowadza aktualny Projekt ustawy, jest wprowadzenie dodatkowego wymogu co do treści oświadczenia o przystąpieniu do grupy. W oświadczeniu członek grupy ma poinformować o sposobie komunikacji z podmiotem upoważnionym. Ponadto, istotną nowością jest przepis art. 19a ust. 2 UDRPG, zgodnie z którym w przypadku wystąpienia przez członka grupy z grupy sąd umarza postępowanie w zakresie dotyczącym roszczenia tego członka, a w przypadku wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji, sąd drugiej instancji uchyla ten wyrok i umarza postępowanie w zakresie dotyczącym roszczenia tego członka. Regulacja ta jest ciekawa i zaskakująca, ponieważ członek grupy nie jest stroną postępowania w znaczeniu procesowym, i jest niespójna z dotychczasową regulacją UDRPG i praktyką stosowania przepisów UDRPG.
Z uwagi na szczególne wymogi, jakie spełniać będzie musiał podmiot upoważniony, w Projekcie ustawy przewidziano dodatkowe regulacje dotyczące badania legitymacji czynnej tego podmiotu do wytoczenia powództwa. W sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem sąd będzie miał obowiązek ustalić, czy wytoczone powództwo mieści się w zakresie zadań statutowych podmiotu upoważnionego oraz dotyczy sektora objętego zakresem działania podmiotu upoważnionego (zob. projektowany art. 10 ust. 4 UDRPG). Jeśli wymogi te nie zostaną spełnione, sąd odrzuci pozew (zob. projektowany art. 10 ust. 5 UDRPG). Przykładowo, sąd odrzuci pozew jeśli podmiot zajmujący się ochroną konsumentów w sektorze lotnictwa wytoczy powództwo w sprawie naruszenia przepisów dotyczących kredytów konsumenckich.
Przepisy przewidują zatem dwukrotną weryfikację podmiotów upoważnionych – na etapie wpisu do rejestru (przez Prezesa UOKiK) i później na etapie badania już konkretnego złożonego pozwu (przez sąd). Pierwsza weryfikacja dotyczy ustalenia spełnienia kryteriów wpisu do rejestru, zaś druga – służy ustaleniu, czy podmiot wpisany do rejestru może wytoczyć powództwo dotyczące konkretnego naruszenia.
B. Odrębności etapu certyfikacji w projektowanym nowym „podtypie” postępowania grupowego
Postępowanie grupowe w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz o roszczenia z tym związane będzie w porównaniu do „klasycznego” postępowania grupowego wykazywać pewne odrębności. Szczególnie ciekawe i istotne są odrębności dotyczące przesłanek dopuszczalności postępowania.
Przesłanki dopuszczalności postępowania to warunki sprawy, które sąd bada w fazie I postępowania grupowego tzw. certyfikacji pozwu (na temat przesłanek postępowania grupowego zob. szerzej: Kiedy postępowanie grupowe jest dopuszczalne?). Faza ta kończy się wydaniem postanowienia w przedmiocie dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym.
[Wspólna podstawa prawna roszczeń członków grupy jako alternatywa dla przesłanki wspólnej podstawy faktycznej] I tak, po pierwsze – i co naszym zdaniem najważniejsze – Projekt ustawy modyfikuje jedną z przesłanek dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym – a mianowicie wymóg oparcia roszczeń objętych postępowaniem grupowym na wspólnej podstawie faktycznej. W praktyce od początku istnienia UDRPG ta przesłanka rodziła najwięcej wątpliwości – i zazwyczaj cały „bój” o certyfikację sprawy rozgrywa się wokół tego, czy przesłanka ta jest, czy nie jest spełniona w danej sprawie.
Na gruncie aktualnej UDRPG przyjmuje się, że wspólna podstawa faktyczna roszczeń zachodzi wówczas gdy roszczenia te są te same bądź takie same, a więc zachodzi wspólność faktów składających się na podstawę roszczenia (np. grupę tworzy kilka osób poszkodowanych jednym zdarzeniem, w tym deliktem).
Nowoprojektowany art. 1 ust. 2c UDRPG przewiduje zaś, że w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem, roszczenia mogą być oparte również na tej samej podstawie prawnej. Projekt ustawy zakłada zatem istotne złagodzenie przesłanki wspólności podstawy roszczeń – bowiem wspólna podstawa prawna może dotyczyć różnych stanów faktycznych (roszczeń o podobnych podstawach). Oznacza to, że postępowanie grupowe w ww. sprawach będzie mogło się toczyć także w przypadku, gdy brak jest wspólności podstawy faktycznej roszczeń członków grupy.
W uzasadnieniu do projektu ustawy jako przykład sytuacji kiedy mamy do czynienia ze wspólną podstawą prawną roszczeń konsumentów podano oferowanie instrumentów finansowych przez przedsiębiorcę z naruszeniem przepisów, np. instrumentów nieadekwatnych i nieodpowiednich do cech, celów i potrzeb konsumentów.
Bez wątpienia projektowana zmiana może budzić obawy potencjalnych pozwanych (uczestników obrotu, przedsiębiorców) – bo pozwoli na wszczęcie postępowania grupowego także wówczas, gdy podstawy faktyczne roszczeń poszczególnych konsumentów będą dużo bardziej odmienne niż obecnie, kiedy dopuszcza się drobne odrębności na gruncie wspólnej podstawy faktycznej roszczeń. Warto natomiast przypomnieć, że wprowadzenie przesłanki wspólnej podstawy prawnej było już rozważane w 2009 r. na etapie projektowania ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, jednak wówczas zrezygnowano z tego pomysłu w toku prac legislacyjnych.
[Przesłanka liczebności grupy] W sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów nie będzie obowiązywać wymóg utworzenia grupy oraz złożenia oświadczeń o przystąpieniu do grupy. Jak wskazano w uzasadnieniu Projektu ustawy, przepis ten ma umożliwiać wszczęcie postępowania grupowego z pominięciem przesłanki liczebności grupy na poziomie co najmniej 10 osób.
Wymóg liczebności grupy będzie natomiast obowiązywał w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów – w których do pozwu trzeba będzie dołączyć oświadczenia członków grupy o przystąpieniu do grupy. Przy czym w oświadczeniach tych nie trzeba będzie składać oświadczeń o wyrażeniu zgody na osobę reprezentanta (a ściślej – podmiotu upoważnionego), jak ma to co do zasady miejsce w przypadku „zwykłego” postępowania grupowego za wyjątkiem sytuacji, gdy powództwo wytacza Rzecznik Finansowy.
[Ujednolicenie roszczeń i podgrupy] Istotna nowość to także wyłączenie konieczności dokonywania ujednolicenia roszczeń członków grupy poprzez zrównanie wysokości roszczeń dochodzonych przez członków grupy lub podgrupy. To także istotna zmiana, która może rzeczywiście ułatwić dochodzenie roszczeń i co do zasady oceniamy ją pozytywnie. Co ciekawe, najnowszy Projekt ustawy przewiduje, że wyłączenie obowiązku ujednolicenia roszczeń dotyczyć będzie wszystkich postępowań grupowych o roszczenia konsumentów, nie tylko roszczeń związanych ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. Skoro projektodawca rozszerzył zakres wyłączenia – być może wymóg ujednolicenia roszczeń powinien zostać usunięty także w pozostałych sprawach grupowych, innych niż roszczenia konsumentów.
[Szczególne regulacje dotyczące żądania pozwu i dodatkowe wymogi formalne pozwu] Projektowane nowe przepisy UDRPG wprowadzają też szczególne regulacje dotyczące żądania pozwu w nowym „podtypie” postępowania, które wiążą się z charakterem spraw, które będą rozpoznawane w tym postępowaniu. W zależności od rodzaju sprawy i sytuacji faktycznej żądanie pozwu będzie mogło obejmować: żądanie uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów, żądanie zaniechania stosowania praktyki, żądanie stwierdzenia zaniechania stosowania praktyki, inne żądania określone przez przepisy odrębne.
Ciekawym rozwiązaniem jest nadto dopuszczenie możliwości żądania złożenia przez pozwanego jednokrotnego bądź wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i odpowiedniej treści o stosowaniu przez pozwanego praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów.
Nowym, dodatkowym wymogiem formalnym pozwu w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, będzie wymóg dołączenia do pozwu odpisu wezwania skierowanego do przedsiębiorcy wraz z dowodem doręczenia (zgodnie z obecnym projektem nie będzie wystarczający sam dowód wysłania wezwania pozwanemu przesyłką poleconą). Projekt nakłada na podmiot upoważniony obowiązek uprzedniego wezwania przedsiębiorcy do zaniechania stosowania praktyk w terminie 14 dni od dnia doręczenia wezwania. Dopiero po bezskutecznym upływie terminu (tj. braku zaprzestania praktyk przez przedsiębiorcę w wyznaczonym mu terminie) dopuszczalne będzie wytoczenie powództwa przez podmiot upoważniony.
W Projekcie ustawy doprecyzowano, że wezwanie ani inne pismo podmiotu upoważnionego kierowane do przedsiębiorcy przed wytoczeniem powództwa nie może obejmować innych żądań lub roszczeń, w tym w szczególności przekazania środków finansowych na rzecz podmiotu upoważnionego lub innego podmiotu. Jak z kolei wyjaśniono w uzasadnieniu projektu, chodzi m.in. o to, aby wezwanie nie zawierało żądania zapłaty określonej kwoty w zamian za wycofanie się z dochodzenia roszczeń na drodze sądowej. Projektowaną regulację należy ocenić pozytywnie – pozwoli ona na uniknięcie stosowania swoistego „szantażu” wobec przedsiębiorców i zarabiania podmiotu upoważnionego (lub innych podmiotów) – pod pozorem ochrony interesów konsumentów – na „nękaniu” przedsiębiorców. Można sobie przecież wyobrazić sytuację, że przedsiębiorcy będą skłonni zapłacić określoną kwotę, aby uniknąć postępowania – nawet, jeśli potencjalne roszczenie jest niezasadne i istnieją duże szanse zakończenia tego postępowania oddaleniem powództwa. Już samo wszczęcie postępowania wiąże się bowiem często z negatywnymi konsekwencjami dla dobrego imienia przedsiębiorcy i może wpływać negatywnie na jego bieżącą działalność.
Co więcej, w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk do pozwu należy także dołączyć informację Prezesa UOKiK, której wydanie regulować mają odpowiednie przepisy Us.OKiK. Podmiot upoważniony przed wytoczeniem powództwa ma o tym zawiadomić Prezesa UOKiK, który przekazuje podmiotowi upoważnionemu posiadane informacje istotne z punktu widzenia wytaczanego powództwa w tym informację czy w związku ze wskazanym w zawiadomieniu tym samym naruszeniem przez tego samego przedsiębiorcę toczy się postępowanie przed Prezesem UOKiK. Na pewnym etapie prac legislacyjnych proponowano, że Prezes UOKiK będzie przedstawiał podmiotowi upoważnionemu „opinię o zasadności wytoczenia powództwa wraz z informacją czy w związku ze wskazanym w zawiadomieniu tym samym naruszeniem przez tego samego przedsiębiorcę toczy się postępowanie przed Prezesem Urzędu”. Tamten pomysł – naszym zdaniem – nie był trafiony i słusznie zmieniono wymóg załączenia opinii na wymóg załączenia informacji Prezesa UOKiK. Opinia Prezesa UOKiK musiałaby bowiem zostać wydana nawet w przypadku, gdyby Prezes UOKiK nie posiadał wystarczających materiałów do wydania takiej opinii. Tymczasem z uwagi na to, że Prezes UOKiK jest organem wyspecjalizowanym z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów, opinia taka (która w przeciwieństwie do informacji ma charakter ocenny, subiektywny) mogłaby mieć bardzo istotny wpływ na rozstrzygnięcie sądu.
Ponad powyższe, najnowszy Projekt ustawy przewiduje, że w przypadku korzystania przez podmiot upoważniony z finansowania przez podmiot trzeci, do pozwu należy dołączyć również umowę z podmiotem finansującym (zob. projektowany art. 6 UDRPG).
Podsumowując, projektowane zmiany dotyczące przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego w sprawach o stosowanie praktyk oraz roszczenia związane z ich stosowaniem, powinny przyczynić się do zwiększenia zakresu spraw, które będą nadawały się do rozpoznania w postępowaniu grupowym i pomyślnie przejdą etap certyfikacji. Regulacje dotyczące nowego „podtypu” postępowania grupowego istotnie liberalizują przesłanki dopuszczalności postępowania w porównaniu do przesłanek obowiązujących w „zwykłym” postępowaniu grupowym.
Z kolei dodatkowe wymogi formalne, które będą obowiązywać w niektórych sprawach (uprzednie wezwanie przedsiębiorcy, informacja Prezesa UOKiK, wymóg załączenia umowy z podmiotem finansującym) są ważne z punktu widzenia dążenia do polubownego rozwiązania sporu oraz zapewnienia spójności działań podmiotu upoważnionego z działaniami Prezesa UOKiK, który jest podmiotem wyspecjalizowanym w zakresie ochrony konkurencji i konsumentów. Regulacje te są także istotne z punktu widzenia ochrony praw pozwanego przedsiębiorcy.
C. Finansowanie postępowania przez podmioty trzecie
Jedną z najistotniejszych kwestii jakie porusza Dyrektywa 2020/1828 jest finansowanie postępowania prowadzonego przez podmiot upoważniony przez podmioty trzecie.
Polski projekt zakłada, że dopuszczalne jest finansowanie postępowania grupowego wszczynanego przez podmiot upoważniony przez podmiot trzeci, ale pod pewnymi warunkami (ogólnie określonymi w Dyrektywie 2020/1828).
Finansowanie przez podmiot trzeci nie powinno wpływać na niezależność działań podmiotu upoważnionego i nie powinno odbywać się z uszczerbkiem dla ochrony interesów konsumentów.
Projekt zakłada, że nad zgodnością finansowania podmiotu upoważnionego z ustawowymi warunkami określonymi w art. 46h pkt 5 Us.OKiK – powinien czuwać sąd rozpoznający sprawę grupową (zob. projektowany art. 10aa ust. 1 UDRPG). Dokonując ustaleń czy finansowanie przez osobę trzecią działań podmiotu upoważnionego pozostaje bez wpływu na właściwe zapewnienie ochrony interesów konsumentów, sąd będzie badał w szczególności, czy ów podmiot trzeci: finansuje wytoczone powództwo oraz czy wpływa na decyzje podmiotu upoważnionego dotyczące wytoczonego powództwa, w tym w zakresie ugody, w sposób sprzeczny z interesami konsumentów objętych powództwem, a nadto, czy pozwanym jest przedsiębiorca będący konkurentem innego podmiotu finansującego podmiot upoważniony albo przedsiębiorca, od którego inny podmiot finansujący podmiot upoważniony, jest zależny.
Obecny Projekt ustawy (bazując na projekcie z 25 marca 2024 r.) przewiduje złagodzone konsekwencje finansowania sprzecznego z przepisami, umożliwiając „naprawienie” tej sytuacji i zapobieżenie odrzuceniu pozwu. Wcześniejsze projekty przewidywały, że w przypadku ustalenia przez sąd, że finansowanie podmiotu upoważnionego przez inny podmiot ma wpływ na zapewnienie właściwej ochrony interesów konsumentów w ramach toczącego się postępowania grupowego, sąd odrzuca pozew. Następnie, w projekcie z 14 listopada 2023 r., przewidziano, że w takiej sytuacji sąd pod rygorem odrzucenia pozwu wzywa podmiot upoważniony do podjęcia w wyznaczonym terminie stosownych środków mających na celu zapewnienie zgodności finansowania z przepisami.
Natomiast obecny Projekt ustawy idzie jeszcze dalej – zgodnie z projektowanym art. 10aa ust. 4 UDRPG, sąd ma wezwać podmiot upoważniony do podjęcia w wyznaczonym terminie (nie krótszym niż miesiąc) stosownych środków oraz przekazania informacji o ich podjęciu. Jeśli podmiot upoważniony nie podjął stosownych środków albo nie przekazał informacji o ich podjęciu – sąd wezwie podmiot upoważniony do poinformowania każdego członka grupy (przekazanie informacji następuje w sposób wskazany w oświadczeniu o przystąpieniu do grupy) o istniejącym wpływie finansowania przez inny podmiot na zapewnienie właściwej ochrony interesów konsumentów w tym postępowaniu oraz o możliwości zmiany podmiotu upoważnionego w terminie sześciu miesięcy od dnia wydania zarządzenia. W zarządzeniu sąd wyznaczy termin na realizację nałożonego na podmiot upoważniony obowiązku. Dopiero, gdy nie dojdzie do zmiany podmiotu upoważnionego w terminie 6 miesięcy od dnia wydania zarządzenia – sąd odrzuci pozew.
Widać zatem wyraźnie ewolucję projektowanych przepisów o finansowaniu postępowania w kierunku wzmocnienia ochrony konsumentów biorących udział w postępowaniu – umożliwienia „naprawienia” sytuacji i dokonania zmian w reprezentacji – aby postępowanie grupowe jednak mogło się toczyć.
Jednocześnie, najnowszy Projekt ustawy wprowadził ważną zmianę w odniesieniu do powództw wytaczanych przez Rzecznika Finansowego jako podmiot upoważniony. Wyżej opisane zasady dotyczące finansowania powództwa przez podmioty trzecie będą miały zastosowanie również w sprawach, w których podmiotem upoważnionym jest Rzecznik Finansowy (wcześniejszy projekt przewidywał w tym zakresie wyłączenie).
Projekt ustawy uwzględnia komentarze podnoszone w toku prac legislacyjnych, że z przepisu Dyrektywy 2020/1828 wynika, że sąd powinien być uprawniony nie tylko do odrzucenia legitymacji procesowej podmiotu upoważnionego, ale także do podjęcia czynności mniej dotkliwych, takich jak nakazanie podmiotowi upoważnionemu odmowy przyjęcia określonego finansowania, tudzież jego zmianę.
D. Wyjawienie środka dowodowego – namiastka disclosure w prawie polskim
Projektowane przepisy wprowadzają do UDRPG nowość w postaci obszernych regulacji mających na celu ułatwienie gromadzenia dowodów istotnych w sprawie – w postaci instytucji wyjawienia środka dowodowego, która stanowi namiastkę disclosure w prawie polskim.
Projekt ustawy przewiduje obszerne regulacje dotyczące wyjawienia środka dowodowego (zob. projektowane art. 16a-16j UDRPG). Do wyjawienia środka dowodowego może być zobowiązany pozwany, osoba trzecia, ale też podmiot upoważniony. Obecny Projekt ustawy przewiduje, że podmiot upoważniony domagający się wyjawienia środka dowodowego ma uprawdopodobnić roszczenie. Jest to istotna zmiana, która wzmacnia ochronę interesów pozwanego. Ponadto, podmiot upoważniony składając wniosek o wyjawienie środka dowodowego, ma się zobowiązać, że uzyskany w ten sposób dowód będzie wykorzystany jedynie na potrzeby toczącego się postępowania. Analogicznie, również pozwany, który składa wniosek o wyjawienie środka dowodowego będzie musiał zobowiązać się, że dowód wykorzysta jedynie na potrzeby toczącego się postępowania.
Postanowienie sądu w przedmiocie wniosku o wyjawienie środka dowodowego lub o uchylenie lub zmianę prawomocnego postanowienia nakazującego wyjawienie środka dowodowego, będzie zaskarżalne zażaleniem do sądu drugiej instancji.
Brak wyjawienia środka dowodowego wiązać się będzie z określonymi konsekwencjami procesowymi (uznanie faktów za ustalone, obciążenie kosztami postępowania) oraz finansowymi (grzywna).
1 https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-dochodzeniu-roszczen-w-postepowaniu-grupowym-oraz-niektorych-innych-ustaw2; dostęp: 09.05.2024, godz. 12:40.
