Agnieszka Trzaska-Śmieszek
Magdalena OsmędaW kolejnym wpisie z serii dotyczącej projektu ustawy z 5 lipca 2023 r. (dalej: „Projekt z 05.07.2023”) implementującego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającą dyrektywę 2009/22/WE (dalej: „Dyrektywa 2020/1828”) – czas przyjrzeć się nowościom i odrębnościom nowego „podtypu” postępowania grupowego o zaniechanie praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz o roszczenia z tym związane w zakresie fazy I (certyfikacji pozwu) w porównaniu do „klasycznego” postępowania grupowego, w tym odrębnościom w zakresie żądania pozwu i wymogów formalnych pozwu.
Projekt z 05.07.2023 zakłada pewne zmiany w zakresie przesłanek dopuszczalności postępowania, które sąd bada w fazie I postępowania grupowego tzw. certyfikacji pozwu (na temat przesłanek postępowania grupowego zob. szerzej: Kiedy postępowanie grupowe jest dopuszczalne?). Faza ta kończy się wydaniem postanowienia w przedmiocie dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym.
W pierwszej kolejności, aby sprawa mogła zostać rozpoznana w postępowaniu grupowym, jej przedmiot musi mieścić się w katalogu spraw określonym w UDRPG1. Aktualne brzmienie UDRPG wskazuje, że postępowanie grupowe może zostać wszczęte we wszelkich sprawach w zakresie roszczeń o ochronę konsumentów. W istocie więc aktualnie też może zostać wszczęte postępowanie grupowe o zaniechanie w ramach ochrony konsumentów, tylko takie postępowanie grupowe dotychczas musiało spełniać wszystkie przesłanki dopuszczalności postępowanie grupowego wynikające z UDRPG, zaś Projekt z 05.07.2023 liberalizuje i zmienia te przesłanki, jednak nie we wszystkich sprawach związanych z ochroną o konsumentów, a tylko w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem. Projekt z 05.07.2023 z ogólnego katalogu spraw o ochronę konsumentów wyodrębnia sprawy o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem, poszerzając ustawowy katalog spraw. Ponadto, projektowany art. 1 ust. 4 UDRPG doprecyzowuje, że w ww. sprawach UDRPG ma zastosowanie do naruszeń przepisów prawa Unii Europejskiej określonych w Załączniku nr I do Dyrektywy 2020/1828. Załącznik ten zawiera listę 66 aktów prawnych – i wynika z niego, że intencją prawodawcy unijnego było objęcie nową regulacją wszelkich branż, które prowadzą sprzedaż lub świadczą usługi na rzecz konsumentów, zwłaszcza na skalę masową (jak przewoźnicy, przedsiębiorcy świadczący usługi na odległość, producenci żywności, kosmetyków, produktów leczniczych, instytucje finansowe i banki, ubezpieczyciele, biura podróży itd.). Do Załącznika nr I do Dyrektywy 2020/1828 Projekt z 05.07.2023 odwołuje się także w projektowanym art. 1a UDRPG, który wskazuje, że przez „praktykę naruszającą ogólne interesy konsumentów” rozumie się działanie lub zaniechanie przedsiębiorcy niezgodne z przepisami, o których mowa w tym Załączniku, lub przepisami je implementującymi.
Za najbardziej doniosłą zmianę w zakresie przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego w jego nowym „podtypie” w naszej ocenie, uznać należy odstąpienie od konieczności wykazania przesłanki wspólnej podstawy faktycznej. Nowoprojektowany art. 1 ust. 2c UDRPG przewiduje, że w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem, roszczenia mogą być oparte również na tej samej podstawie prawnej. Projekt z 05.07.2023 zakłada zatem odstąpienie od przesłanki tej samej lub takiej samej podstawy faktycznej na rzecz przesłanki tej samej podstawy prawnej. Oznacza to, że postępowanie grupowe w ww. sprawach będzie mogło się toczyć także w przypadku, gdy brak jest wspólności podstawy faktycznej roszczeń członków grupy. Jest to nowatorskie rozwiązanie, które stanowi istotny wyłom od dotychczasowych rozwiązań. Wydaje się jednak, że w sprawach o zaniechanie praktyki naruszającej ogólne interesy konsumentów – które nie wiążą się z zasądzeniem konkretnych świadczeń (np. kwoty odszkodowania) dla poszczególnych członków grupy – jest to rozwiązanie, które ma swoje uzasadnienie. W takich sprawach wymóg jednolitości podstawy faktycznej roszczeń poszczególnych członków grupy mógłby stanowić istotną przeszkodę do prowadzenia postępowania w sytuacji, gdy praktyka naruszająca ma charakter ogólny i odbywa się według określonego schematu, często niezależnego od sytuacji indywidualnej danej osoby (członka grupy). Rozwiązanie to koresponduje z odstąpieniem od wymogu przedłożenia oświadczeń o przystąpieniu do grupy, o czym dalej.
Bez wątpienia projektowana zmiana może budzić obawy potencjalnych pozwanych (uczestników obrotu, przedsiębiorców) – bo pozwoli na wszczęcie postępowania grupowego także wówczas gdy podstawy faktyczne roszczeń poszczególnych konsumentów będą dużo bardziej odmienne niż obecnie, kiedy dopuszcza się drobne odrębności na gruncie wspólnej podstawy faktycznej roszczeń.
W Projekcie z 05.07.2023 jako przykład sytuacji kiedy mamy do czynienia ze wspólną podstawą prawną roszczeń konsumentów podano oferowanie instrumentów finansowych przez przedsiębiorcę z naruszeniem przepisów np. instrumentów nieadekwatnych i nieodpowiednich do cech, celów i potrzeb konsumentów.
W sprawach o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów nie będzie obowiązywać wymóg określenia grupy oraz złożenia oświadczeń o przystąpieniu do grupy. Jak wskazano w uzasadnieniu do Projektu z 05.07.2023, przepis ten ma umożliwiać wszczęcie postępowania grupowego z pominięciem przesłanki liczebności grupy na poziomie co najmniej 10 osób.
Omawiana zmiana stanowi odstępstwo od obowiązującego modelu postępowania grupowego ukształtowanego wg modelu opt-in, tj. modelu, który zakłada, że postępowanie (i później zapadły wyrok) dotyczy tylko członków grupy, którzy złożyli oświadczenia o przystąpieniu do grupy, zostali ujęci w wykazie członków grupy sporządzanym przez reprezentanta grupy, a następnie zaliczeni do grupy w postanowieniu o ustaleniu składu grupy.
Wymóg liczebności grupy będzie natomiast obowiązywał w sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów – w których do pozwu trzeba będzie dołączyć oświadczenia członków grupy o przystąpieniu do grupy. Przy czym w oświadczeniach tych nie trzeba będzie składać oświadczeń o wyrażeniu zgody na osobę reprezentanta (a ściślej – podmiotu upoważnionego), jak ma to co do zasady miejsce w przypadku „zwykłego” postępowania grupowego za wyjątkiem sytuacji, gdy powództwo wytacza Rzecznik Finansowy.
W sprawach o roszczenia związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów nie będą znajdować zastosowania przepisy dotyczące ujednolicenia roszczeń członków grupy poprzez zrównanie wysokości roszczeń dochodzonych przez członków grupy lub podgrupy – a w konsekwencji również przepis o ujednoliceniu wysokości roszczeń w podgrupach liczących co najmniej 2 osoby.
To także istotna zmiana, która może rzeczywiście ułatwić dochodzenie roszczeń i co do zasady oceniamy ją pozytywnie – być może wymóg ujednolicenia roszczeń powinien zostać usunięty także w pozostałych sprawach grupowych. Ujednolicenie wysokości roszczeń (w praktyce zrównanie ich do tej samej wysokości w podgrupach liczących co najmniej 2 osoby) często nie znajduje racjonalnego uzasadnienia i prowadzi do konieczności odstąpienia od dochodzenia części roszczenia przez niektórych członków grupy.
Projekt z 05.07.2023 wprowadza szczególne regulacje dotyczące żądania pozwu w nowym „podtypie” postępowania, które wiążą się z charakterem spraw, które będą rozpoznawane w tym postępowaniu. W zależności od rodzaju sprawy i sytuacji faktycznej żądanie pozwu będzie mogło obejmować: żądanie uznania praktyki za naruszającą ogólne interesy konsumentów, żądanie zaniechania stosowania praktyki, żądanie stwierdzenia zaniechania stosowania praktyki, inne żądania określone przez przepisy odrębne).
Ciekawym rozwiązaniem jest nadto dopuszczenie możliwości żądania złożenia przez przedsiębiorcę jednokrotnego bądź wielokrotnego oświadczenia w odpowiedniej formie i odpowiedniej treści o stosowaniu przez przedsiębiorcę praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów (w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk).
Nowym, dodatkowym wymogiem formalnym pozwu w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, będzie wymóg dołączenia do pozwu odpisu wezwania skierowanego do przedsiębiorcy wraz z dowodem doręczenia albo wysłania go pozwanemu przesyłką poleconą. Projekt z 05.07.2023 nakłada na podmiot upoważniony obowiązek uprzedniego wezwania przedsiębiorcy do zaniechania stosowania praktyk w terminie 14 dni od dnia doręczenia wezwania. Dopiero po bezskutecznym upływie terminu (tj. braku zaprzestania praktyk przez przedsiębiorcę w wyznaczonym mu terminie) dopuszczalne będzie wytoczenie powództwa przez podmiot upoważniony.
Co więcej, w sprawach o zaniechanie stosowania praktyk do pozwu należy także dołączyć opinię Prezesa UOKiK, której wydanie regulować mają odpowiednie przepisy Us.OKIK2.
Podsumowując, wydaje się, że wyżej omówione projektowane zmiany dotyczące przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego, powinny przyczynić się do zwiększenia zakresu spraw, które będą nadawały się do rozpoznania w postępowaniu grupowym i pomyślnie przejdą etap certyfikacji. Regulacje dotyczące nowego „podtypu” postępowania grupowego liberalizują przesłanki dopuszczalności postępowania w porównaniu do przesłanek obowiązujących w „zwykłym” postępowaniu grupowym.
Z kolei dodatkowe wymogi formalne, które będą obowiązywać w niektórych sprawach (uprzednie wezwanie przedsiębiorcy, opinia Prezesa UOKiK) są ważne z punktu widzenia dążenia do polubownego rozwiązania sporu oraz zapewnienia spójności działań podmiotu upoważnionego z działaniami Prezesa UOKiK, który jest podmiotem wyspecjalizowanym w zakresie ochrony konkurencji i konsumentów.
1Tj. ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2020 r. poz. 446; dalej: „UDRPG”)
2Tj. ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2021 r. poz. 275; dalej: „Us.OKIK”)
