Data ostatniej aktualizacji: 18 stycznia 2024 r.
Instytucja pozwu zbiorowego została wprowadzona do włoskiego systemu prawnego w 2007 r. na skutek nowelizacji Kodeksu konsumenckiego (Codice del consumo), którą wprowadzono art. 140 bis. Przepis ten umożliwiał konsumentom dochodzenie ściśle określonych roszczeń przeciwko przedsiębiorcom (azione di classe). Art. 140 bis Kodeksu konsumenckiego wszedł w życie z dniem 1 stycznia 2010 r., a następnie został znowelizowany w 2012 r. W 2021 r. wskazane regulacje zostały zastąpione w drodze nowelizacji wprowadzonej przez ustawę nr 31/2019 – nowe postępowanie grupowe zostało uregulowane w art. 840(2) do 840(60) włoskiego Kodeksu postępowania cywilnego (Codice di procedura civile) i dotyczy zdarzeń które miały miejsce po 19 maja 2021 r. Nowa regulacja znacząco rozszerzyła zakres spraw podlegających rozpoznaniu w postępowaniu grupowym, m.in. dopuszczając, aby powództwo grupowe było wytoczone na rzecz innych podmiotów niż konsumenci oraz znosząc ograniczenia co do zakresu przedmiotowego spraw podlegających rozpoznaniu w tym trybie.
Kolejne istotne zmiany w zakresie postępowania grupowego wprowadził dekret ustawodawczy nr 28 z dnia 10 marca 2023 r. (Decreto legislativo n. 28), który implementuje do włoskiego porządku prawnego dyrektywę nr 2020/1828. Dekret wprowadził nowe regulacje we włoskim Kodeksie konsumenckim (Codice del consumo). Obecnie zatem postępowania o charakterze zbiorowym są regulowane w dwóch aktach prawnych: Kodeksie postępowania cywilnego (klasyczne postępowanie grupowe) oraz Kodeksie konsumenckim (postępowanie obejmujące powództwa przedstawicielskie).
Włoskie postępowanie grupowe oparto o model opt-in. Co za tym idzie, w postępowaniu udział mogą brać tylko osoby, które przystąpią do postępowania, przy czym możliwe jest przystąpienie do sprawy także w trakcie postępowania.
Członkowie grupy nie są stroną postępowania grupowego, a ich uprawnienia w postępowaniu są ograniczone.
Wydany w sprawie wyrok wiąże wszystkich, którzy wnieśli pozew zbiorowy bądź przystąpili do grupy na dalszym etapie postępowania. Osoby, które nie przystąpiły do grupy, mogą dochodzić swoich praw indywidualnie, nie mogą natomiast wnieść przeciwko temu samemu przedsiębiorcy kolejnego pozwu grupowego opierającego się na tych samych podstawach.
Pozwy grupowe są rozpoznawane przez specjalne wydziały gospodarcze sądów (Sezione Specializzata in materia di imprese) właściwe dla siedziby pozwanego.
Na gruncie nowych przepisów, obowiązujących od 2021 r., brak jest ograniczeń przedmiotowych spraw, które mogą być rozpoznane w trybie postępowania grupowego. Warunkiem dopuszczalności rozpoznania sprawy pozostaje natomiast jednorodność dochodzonego prawa, co oznacza, że prawa te muszą opierać się na tych samych podstawach. Jednorodność praw bada się z uwzględnieniem podstaw faktycznych i prawnych żądania.
Legitymacja do wniesienia pozwu grupowego przysługuje każdemu członkowi grupy, który może być zarówno konsumentem, jak i przedsiębiorcą. Powództwo może też wnieść uprawniona organizacja społeczna lub stowarzyszenie, których działalność statutowa obejmuje ochronę interesów naruszonych przez działanie pozwanego oraz, które są wpisane na listę prowadzoną przez Ministra Sprawiedliwości. Z kolei warunkiem wpisu na listę jest m.in. działanie organizacji od co najmniej 2 lat.
Pierwsza faza postępowania grupowego obejmuje badanie dopuszczalności. Faza ta rozpoczyna się od zamieszczenia informacji o wytoczeniu powództwa zbiorowego na portalu prowadzonym przez Ministra Sprawiedliwości (Portale dei Servizi Telematici), celem zachęcenia potencjalnych zainteresowanych do przystąpienia do postępowania. Następnie, sąd wyznacza rozprawę, na której bada dopuszczalność postępowania. Pozew jest dopuszczalny, jeżeli łącznie spełnia następujące przesłanki:
Prawo włoskie nie przewiduje natomiast jakichkolwiek wymogów co do minimalnej liczby członków grupy.
Sąd stwierdza, czy postępowanie jest dopuszczalne na rozprawie lub w ciągu 30 dni od pierwszej rozprawy. Orzeczenie w przedmiocie dopuszczalności jest zaskarżalne. W postanowieniu o dopuszczalności postępowania grupowego sąd wyznacza termin wynoszący od 60 do 150 dni na przystąpienie do grupy. Informacja w tym zakresie jest publikowana na stronie internetowej Ministra Sprawiedliwości. Przepisy umożliwiają przystąpienie do postępowania także na późniejszych etapach, nawet po orzeczeniu przez sąd co do meritum sprawy.
Druga faza postępowania obejmuje postępowanie dowodowe. W następnej fazie sąd wydaje orzeczenie o odpowiedzialności pozwanego. W tym momencie otwiera się ponownie możliwość przystąpienia do grupy. Kolejno – w fazie ostatecznej – sąd dokonuje zasądzenia roszczeń oraz orzeka o kosztach postępowania.
Istotną zmianą wprowadzoną w 2021 r. jest położenie nacisku na polubowne rozwiązanie sporu. Zarówno sąd jak i strony mogą proponować zawarcie ugody.
W razie uwzględnienia powództwa w postępowaniu grupowym, sąd może zasądzić odszkodowanie, może też ustalić odpowiedzialność, bądź zakazać określonych działań.
Prawo włoskie nie dopuszcza tzw. karnego odszkodowania.
Zasadniczo, strona przegrywająca jest obowiązana do zwrotu stronie wygrywającej kosztów postępowania. Sądy dysponują jednak dużą swobodą w zakresie podziału kosztów, w zależności od kilku czynników, takich jak zachowanie stron w postępowaniu i charakter sporu.
Ponadto, sąd zasądza od pozwanego bezpośrednio na rzecz reprezentanta i jego pełnomocnika koszty stanowiące procent (który zmienia się w zależności od liczby członków grupy) od kwoty, która jest należna członkom grupy od pozwanego. Mechanizm ten stanowi swego rodzaju bonus w postępowaniach grupowych, który ma stanowić dodatkową zachętę do korzystania z tego trybu.
Możliwe, choć rzadko stosowane w praktyce, jest finansowanie postępowania przez podmioty trzecie. Ponadto, przepisy implementujące dyrektywę nr 2020/1828 wprowadziły wprost możliwość finansowania powództw przedstawicielskich przez podmioty trzecie.
Do poniesienia kosztów postępowania zobowiązany jest, generalnie, reprezentant grupy, jednakże może on domagać się od jej członków wniesienia tzw. „opłat za przyłączenie się” do postępowania.
Na gruncie starych przepisów, obowiązujących przed zmianami z 2021 r., w latach 2008-2018 wniesiono tylko 48 pozwów grupowych, z czego 23 zostały uznane za niedopuszczalne, a tylko 4 zostały uwzględnione. Niepopularność postępowań grupowych wynikała z restrykcyjnych warunków dopuszczalności rozpoznania sprawy w trybie grupowym.
Zakończenie postępowania grupowego rozstrzygnięciem o charakterze merytorycznym stanowiło zatem, jak dotąd, rzadkość. Wyrok Trybunału w Neapolu z lutego 2013 r., sygn. 2195/2013 – wydany w sprawie przeciwko organizatorowi usług turystycznych, które nie spełniały umówionych warunków, miał przy tym istotne znaczenie z uwagi na fakt, że w ramach tego rozstrzygnięcia Trybunał w Neapolu uwzględnił roszczenia części spośród poszkodowanych konsumentów, a jednocześnie, w zakresie roszczeń pozostałych, powództwo oddalił, gdyż nie spełniały one przesłanki „identyczności”. Jednocześnie sąd ten wskazał, że dokonana w 2012 r. zmiana przesłanki dopuszczalności postępowania grupowego, z wymogu „identyczności” na warunek „jednorodności” dochodzonych praw, powinna w przyszłości poprawić efektywność mechanizmu grupowego dochodzenia roszczeń. Częściowe (jedynie) uwzględnienie roszczeń konsumentów znalazło wyraz również w wyroku Trybunału w Turynie z marca 2014 r., sygn. 32770/2011.
Postępowanie grupowe zyskało we Włoszech większy rozgłos za sprawą wydania przez Sąd Apelacyjny w Wenecji w czerwcu 2016 r. rozstrzygnięcia o przyjęciu do rozpoznania w postępowaniu grupowym pozwu konsumentów przeciwko Grupie Volkswagen. W pozwie tym konsumenci domagali się zapłaty odszkodowania z tytułu dopuszczania się przez Grupę Volkswagen nieuczciwych praktyk rynkowych polegających na manipulowaniu wskaźnikami emisji dwutlenku węgla w produkowanych samochodach.
Zmiany legislacyjne z 2021 r. mają ułatwić dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Co więcej, na ilość wytaczanych powództw grupowych zapewne będą miały wpływ również nowe regulacje z zakresu powództw przedstawicielskich. Na stronie Ministero delle Imprese e del Made in Italy opublikowano informacje o wytoczeniu w 2023 r. sześciu powództw przedstawicielskich przez Stowarzyszenie Ruch Konsumencki (L’Associazione Movimento Consumatori). Pięć z tych postępowań zostało wytoczone przeciwko wypożyczalniom samochodów i dotyczy stwierdzenia nieważności klauzul niedozwolonych w umowach z konsumentami. Natomiast jedno postępowanie zostało wszczęte przeciwko bankowi – również przedmiotem jest stwierdzenie nieważności klauzul niedozwolonych w umowach z konsumentami.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE została implementowana przez Włochy na mocy dekretu ustawodawczego nr 28 z dnia 10 marca 2023 r. (Decreto legislativo n. 28). Dekret wprowadził zmiany w kodeksie konsumenckim (Consumer Code). Implementacja zawiera regulacje dotyczące wytaczania powództw krajowych oraz transgranicznych. Nowe regulacje zostały wprowadzone obok dotychczasowych regulacji nowego postępowania grupowego uregulowanego we włoskim kodeksie postępowania cywilnego i nie pokrywają się z nimi. Celem nowej regulacji jest promowanie środków prawnych przeciwko przedsiębiorcom, którzy naruszają prawa chronione przez prawo Unii Europejskiej.
Powództwo przedstawicielskie ma zapewniać ochronę konsumentów w drodze roszczeń o charakterze zasądzającym lub zakazowym, bez konieczności uprzedniego zebrania zgód od konsumentów. Oba typy roszczeń mogą być dochodzone w jednym postępowaniu – odmiennie niż w dotychczasowym postępowaniu grupowym, gdzie sędzia ma obowiązek rozdzielić te roszczenia do odrębnych postępowań.
Warunkiem dopuszczalności wytoczenia powództwa przedstawicielskiego jest uprzednie skierowanie wezwania do pozwanego.
Dekret ustawodawczy z 10 marca 2023 r. wprowadza również regulacje dotyczące finansowania postępowania przed podmioty trzecie. Powód ma obowiązek ujawnienia źródła finansowania, które otrzymał, bądź które zostało ma otrzymać od podmiotu trzeciego. Ponadto, rozpoznanie powództwa przedstawicielskiego jest niedopuszczalne jeśli pozew jest finansowany przez konkurenta lub pracownika pozwanego.