USA

Data ostatniej aktualizacji: 29 stycznia 2024 r.

Początki class action w amerykańskim porządku prawnym datuje się nawet na pierwszą połowę XIX w., a od blisko stu lat (1938 r.) można mówić o kształtowaniu się obecnego modelu class action, które stanowi nieodłączny element amerykańskiej kultury prawnej, a także punkt odniesienia dla rozwiązań przyjętych na kontynencie europejskim. W prawie federalnym class action przewiduje 23 Reguła Federalnych Zasad Procedury Cywilnej (Fedearal Rules of Civil Procedure).

Amerykańska klasa (class) to grupa skonkretyzowana wedle określonych kryteriów i równocześnie tak zdefiniowana, że imienne wskazanie członków grupy jest niewykonalne (są to „wszyscy, których sprawa dotyczy”). Grupa taka może występować zarówno po stronie powodowej, co też zdarza się najczęściej, jak i po stronie pozwanej (przykładowo, w przypadku roszczeń z tytułu naruszenia praw własności przemysłowej, np. uprawniony z patentu może pozwać wszystkich jego naruszycieli).

Class action w USA, co niewątpliwie jest najbardziej charakterystyczne dla amerykańskiego rozwiązania, jest od 1966 r. po nowelizacji 23 Reguły Federalnych Zasad Procedury Cywilnej (która oryginalnie przewidywała model opt-in) oparte na modelu opt-out. Oznacza to, że skutki, jakie wiążą się z wytoczeniem class action i zapadłym w sprawie rozstrzygnięciem, dotykają wszystkich podmiotów mieszczących się w definicji grupy (klasy). Zapadłe orzeczenie wiąże wszystkich, nawet tych, którzy nie wiedzieli o toczącym się postępowaniu, chyba że dany podmiot zażądał wyłączenia go z grupy przez sąd. Stroną w procesie jest tylko reprezentant grupy (klasy), który wytoczył powództwo.

Ze względu na skutki, jakie wywołuje class action dla wszystkich członków grupy, model opt-out wymaga przyjęcia określonej procedury notyfikacyjnej, informującej wszystkich potencjalnych członków klasy o toczącym się postępowaniu. Sposób, w jaki następuje zawiadomienie, jest zależny od liczby członków grupy – zwykle stosuje się zarówno bezpośredni kontakt (np. za pośrednictwem poczty elektronicznej), jak i ogłoszenia w mediach. Notyfikacja nie jest zaś wymagana w sprawach, w których inicjator postępowania domaga się wyłącznie ustalenia (np. istnienia prawa lub stosunku prawnego) albo wydania przez sąd określonego nakazu lub zakazu. W takich przypadkach nie przysługuje także możliwość wyłączenia się z grupy, tj. skorzystania z mechanizmu opt-out.

Przesłanki dopuszczalności rozpoznania sprawy jako class action

Regulacja federalna (Reguła 23 Federalnych Zasad Procedury Cywilnej) przewiduje cztery wstępne przesłanki dopuszczalności wystąpienia z pozwem zbiorowym (class action) – spośród których wszystkie muszą zostać spełnione kumulatywnie – por. Reguła 23(a) oraz trzy pomocnicze – spośród których musi zostać zrealizowana przynajmniej jedna – por. Reguła 23(b).

Przesłanki wstępne, które muszą zostać spełnione kumulatywnie to:

grupa (class) musi być na tyle liczna, aby wspólne występowanie wszystkich jej członków w jednym postępowaniu nie było wykonalne (przesłanka numerosity – the class is so numerous that joinder of all members is impracticable);
występować winny wspólne okoliczności faktyczne lub prawne dla grupy (przesłanka commonality – there are questions of law or fact common to the class); przy czym, co istotne, podstawy prawne i faktyczne roszczeń nie muszą być jednakowe, wystarczy, że są wspólne;
żądanie bądź sposób obrony reprezentanta grupy winny być typowe dla całej grupy (przesłanka typicality – the claims or defenses of the representative parties are typical of the claims or defenses of the class); sytuacja prawna i faktyczna reprezentanta (bądź reprezentantów) grupy nie może więc różnić się w sposób zasadniczy od sytuacji pozostałych członków grupy, a nadto;
reprezentant grupy (klasy) ma dawać gwarancję uczciwego i właściwego jej reprezentowania, winien więc posiadać interes prawny w prowadzeniu procesu oraz dysponować odpowiednimi środkami do tego celu (przesłanka adequacy of representation –the representative parties will fairly and adequately protect the interests of the class).

Przesłanki pomocnicze (wystarczy, że zostanie zrealizowana jedna z nich):

z okoliczności sprawy wynikać musi, że wniesienie odrębnych, indywidualnych powództw przez poszczególnych członków grupy lub przeciwko nim (którzy to członkowie prowadziliby postępowania wobec tego samego przeciwnika w sposób wzajemnie niekompatybilny) spowodowałoby ryzyko wydania sprzecznych lub odmiennych orzeczeń w stosunku do każdego z tych członków, względnie rozstrzygnięć, które finalnie wyraźnie osłabiałyby możliwość ochrony interesów innych, niebędących stroną, członków potencjalnej grupy (klasy) lub
okoliczności faktyczne dotyczące działania lub zaniechania przeciwnika winny znajdować ogólne zastosowanie do roszczeń wszystkich członków grupy, co powodować ma, że orzeczenie zapadłe w ramach class actionbędzie odpowiednie w stosunku do każdego z nich lub
okoliczności faktyczne i prawne właściwe wszystkim członkom grupy winny przeważać nad okolicznościami wywierającymi wpływ wyłącznie na sytuację prawną poszczególnych jej członków (pomocnicza przesłanka predominance– the questions of law or fact common to the members of the class predominate over any questions affecting only individual members); warunek ten pozornie pokrywa się ze wstępną przesłanką commonality, natomiast w praktyce to właśnie brak czynnika predominance prowadzi do eliminacji znacznej liczby postępowań z zakresu przedmiotowego class action – np. z uwagi na skład grupy obejmujący członków pochodzących z różnych stanów (co powodowałoby konieczność stosowania w ramach jednego postępowania grupowego wielu różniących się między sobą systemów prawnych, w tym case law, w stosunku do poszczególnych członków grupy), a ponadto class action powinna być najbardziej właściwą drogą rozstrzygnięcia sporu (pomocnicza przesłanka superiority – a class action is superior to other available methods for the fair and efficient adjudication of the controversy); warunek ten będzie z kolei spełniony np. w sytuacji dochodzenia przez wielu konsumentów znacznej liczby relatywnie niewysokich jednostkowych roszczeń od tego samego przedsiębiorcy – wówczas bowiem dochodzenie ich wszystkich w jednym postępowaniu grupowym stanowi jedyne praktyczne rozwiązanie, biorąc pod uwagę proporcję każdego z tych roszczeń do wysokości przewidywanych kosztów indywidualnego postępowania; spośród przesłanek pomocniczych określonych alternatywnie, wskazanych w ramach Reguły 23(b), warunek spełnienia kryterium predominance i superiority jest co do zasady właściwy w przypadku dochodzenia w ramach class action roszczeń pieniężnych.

Prawo federalne przewiduje procedurę wstępnego badania dopuszczalności rozpoznania sprawy jako class action. Pozew musi uzyskać tzw. certyfikację (certification order), aby mógł być dalej rozpoznawany w trybie class action. Do sądu należy ostateczna ocena, czy dany pozew spełnia warunki rozpoznania jako class action. Kwestię tę sąd powinien przesądzić (odbywa się to na wniosek powoda) tak wcześnie jak to możliwe, przy czym, ze względu na sposób sformułowania przesłanek dopuszczalności class action, sąd dysponuje w tym zakresie dość znaczną swobodą. W przypadku odmowy udzielenia certyfikacji, jednostkowe postępowania dotyczące roszczeń poszczególnych członków grupy mogą się, bez przeszkód, toczyć w dalszym ciągu, ale już w trybie indywidualnym (choć w praktyce odmowa certyfikacji często oznacza zakończenie postępowania w ogóle – z uwagi na niekorzystną proporcję wysokości jednostkowych roszczeń poszczególnych członków grupy w stosunku do kosztów prowadzenia indywidualnego postępowania). Możliwe jest także późniejsze złożenie ponownego wniosku o certyfikację w tej samej sprawie, np. po uzupełnieniu brakujących przesłanek prowadzenia class action.

Na etapie certyfikacji dochodzi także do: 1) ustalenia przez sąd składu podmiotowego grupy, 2) identyfikacji roszczeń poszczególnych jej członków, jak również 3) do powołania wybranej przez reprezentanta rady grupy (class counsel) – w osobie jednego lub kilku pełnomocników tej ze stron procesu, po której reprezentowane są interesy grupy – której zadaniem będzie reprezentowanie interesów grupy w toku postępowania. Czasem wyznaczenie reprezentanta i rady grupy może też nastąpić przed procedurą certyfikacji (ma to miejsce np. w pozwach zbiorowych dotyczących papierów wartościowych, zgodnie z Private Securities Litigation Reform Act z 1995 r.).

Class action jest, na poziomie federalnym, dopuszczalne – co do zasady – w każdej sprawie podlegającej rozpoznaniu przez sąd (federalny). Nie przewidziano tu bowiem sektorowych wyłączeń (np. co do poszczególnych kategorii roszczeń). Ograniczenia w tym zakresie wynikają natomiast niekiedy z poszczególnych regulacji stanowych, jednakże są zwykle zakreślone dość wąsko i mogą dotyczyć np. niektórych kategorii postępowań administracyjnych (w tym podatkowych).

Mechanizm class action dopuszczają również regulacje stanowe. W poszczególnych stanach uregulowano odrębne proceduralne wymagania, jakie winna spełniać sprawa, aby mogła być rozpoznana jako class action. Istotne różnice systemowe odnoszą się do przesłanek dopuszczalności postępowania grupowego, zakresu przedmiotowego, czy zasad powiadamiania członków grupy o postępowaniu. W większości stanów dominuje charakterystyczny dla systemu federalnego model opt-out, jednak w niektórych dopuszczono model opt-in. W stanie Virginia funkcjonuje w tym zakresie tylko prawo precedensowe – i to w bardzo ograniczonym zakresie. Brak jest tu natomiast regulacji statutowej.

Koszty i sposób finansowania postępowania

W prawie amerykańskim brak jest regulacji, które pozwalałyby stronie wygrywającej proces żądać od strony przegrywającej zwrotu poniesionych kosztów. Zasadą jest bowiem, że każda ze stron ponosi własne wydatki związane z postępowaniem (tzw. American rule). American rule stanowi więc przeciwieństwo znanej polskiemu porządkowi prawnemu zasady, zgodnie z którą to „przegrany płaci”.

W przypadku tych class action, które dotyczą roszczeń o zapłatę (suits for money damages), powszechnie stosuje się jednak, w drodze wyjątku od American rule, podejście tzw. „wspólnego funduszu” (common fund doctrine), zakładające, że do czasu zakończenia sprawy wszelkie koszty postępowania ponosi pełnomocnik strony powodowej, reprezentujący interesy członków grupy. Następnie, ale tylko w razie pozytywnego rozstrzygnięcia (gdyż w przypadku przegranej „fundusz” w ogóle nie powstaje), ów pełnomocnik może złożyć sądowi wniosek o przyznanie mu wynagrodzenia w odpowiedniej wysokości (zwykle jest to 25-35%), wypłacanego z zasądzonej od przeciwnika sumy pieniężnej. Zasądzona kwota stanowi bowiem właśnie ów „wspólny fundusz”, którego, w przypadku dochodzoenia w class action roszczeń innych niż roszczenia o zapłatę, brak. To z kolei uzasadnia zastosowanie w tych innych wypadkach reguły American rule na zasadach ogólnych. Podstawowym warunkiem przyjęcia common fund doctrine jest bowiem powstanie (istnienie) funduszu.

Z kolei w przypadku zakończenia postępowania grupowego ugodą zazwyczaj obejmuje ona także kwestię podziału pomiędzy strony kosztów postępowania (w tym kosztów zastępstwa procesowego przez profesjonalnych pełnomocników). Jeśli ugodę zawarto w sprawie o zapłatę, to wówczas również, podobnie jak w przypadku zasądzenia sumy pieniężnej orzeczeniem sądu, powstaje „wspólny fundusz”, z którego można pokryć wynagrodzenie pełnomocnika i inne, poniesione już koszty postępowania. Prawo amerykańskie nie dopuszcza finansowania class action przez osoby trzecie.

Rodzaj ochrony prawnej jaki można uzyskać (rozstrzygnięcie sądu)

Class action zmierza zazwyczaj do zasądzenia na rzecz grupy (class) jako całości odszkodowania pieniężnego. Zasadniczo, dopuszczalny jest każdy rodzaj odszkodowania, jednak jeśli szkoda jest ściśle zindywidualizowana (np. szkoda niemajątkowa – emotional damage), mogą zachodzić trudności ze spełnieniem przesłanek dopuszczalności class action.

Co istotne, prawo amerykańskie dopuszcza tzw. karne odszkodowanie (punitive damages) w przypadku nagannego działania sprawcy. Niemniej, orzecznictwo federalnego Sądu Najwyższego w ostatnich latach zmierza do ograniczania rozmiaru karnych odszkodowań i nakazuje uwzględniać w tym zakresie takie okoliczności, jak m. in. stopień winy, czy proporcję pomiędzy rzeczywistą szkodą i karnym odszkodowaniem, tak aby zasądzone odszkodowanie było rozsądne i proporcjonalne do wyrządzonego danym czynem zła (reasonable and proportionate to the wrong committed).

Jeśli natomiast w toku class action dochodzi do zawarcia ugody, podlega ona zatwierdzeniu przez sąd.

Praktyka i znaczenie instytucji, tendencje rozwojowe

Skalę wykorzystania class action w USA odzwierciedlają słynne amerykańskie procesy dotyczące odpowiedzialności za produkt, np. przeciwko koncernom tytoniowym (jak chociażby te, w których roszczenia wywodzono z nieuczciwej praktyki marketingowej w postaci zwodniczej reklamy – pozew zbiorowy palaczy papierosów Marlboro Lights i Cambridge Lights przeciwko koncernowi Philip Morris Inc.).

Class action jest także chętnie wykorzystywana przy dochodzeniu roszczeń wynikających z naruszenia prawa konkurencji (prawa antymonopolowego), zwłaszcza roszczeń odszkodowawczych wynikających z karteli cenowych, wówczas bowiem indywidualne dochodzenie niewielkich sum (wynikających z zawyżonej ceny) byłoby całkowicie nieopłacalne.

Jednocześnie, w ostatnich latach instytucja class action spotykała się w Stanach Zjednoczonych z licznymi głosami krytycznymi. Podnosi się, że osobami, które odnoszą faktyczne korzyści z jej stosowania, są przede wszystkim prawnicy reprezentujący grupę (klasę), z uwagi na konstrukcję wynagrodzenia ustalonego procentowo do wysokości globalnie zasądzonego odszkodowania. Czasami nawet mówi się o class action jako o „zalegalizowanej formie szantażu” z uwagi na fakt, że większość z tych spraw kończy się ugodą. Przedsiębiorcy są bowiem zwykle skłoni zapłacić uzgodnioną sumę odszkodowania, zamiast prowadzić długi i kosztowny proces, zagrażający ich renomie.

Warto ponadto nadmienić, że w 2005 r. uchwalono The Class Action Fairness Act, która rozszerzyła jurysdykcję sądów federalnych (federal district courts) w masowych postępowaniach grupowych, zawierających element „międzystanowości” (sprawy, w których którykolwiek z członków grupy reprezentowanej po stronie powodowej jest mieszkańcem innego stanu niż stan, w którym zamieszkuje choćby jeden z pozwanych), wzmocniła ochronę praw poszczególnych członków grupy oraz wprowadziła pewne ograniczenia w zakresie wynagrodzenia pełnomocników.

Popularność instytucji class action obrazuje także to, że w praktyce kontraktowej (umownej, w tym w umowach o arbitraż) w ostatnich latach (pojawiają w się postanowienia umowne co do zrzeczenia się uprawnienia do udziału w class action (class action waiver).