Data ostatniej aktualizacji: 17 stycznia 2024 r.
Jako mechanizm grupowego dochodzenia roszczeń portugalskiemu prawu znana jest instytucja tzw. skargi obywatelskiej (acção popular). Swoimi korzeniami sięga ona XVI wieku (wprowadzenie nakazów Ordenações Manuelinas), a obecnie jej dopuszczalność jest zagwarantowana w art. 52 § 3 portugalskiej Konstytucji z 1976 r. Służy ona, przykładowo, ochronie interesów zbiorowych w takich dziedzinach jak zdrowie publiczne, ochrona konsumentów, środowisko naturalne, jakość życia czy dziedzictwo kulturowe. Na poziomie ustawowym omawiana instytucja została uregulowana w Prawie o skardze obywatelskiej nr 83/95 (Direito de participação procedimental e de acção popular), a ponadto posiada oparcie w art. 26A portugalskiego Kodeksu postępowania cywilnego (Código de Processo Civil). Co więcej, dochodzenie roszczeń w trybie grupowym jest obecnie regulowane również przez dekret z mocą ustawy nr 114-A/2023 z dnia 5 grudnia 2023 r. (Decreto-Lei n.º 114-A/2023 de 5 de dezembro), który implementuje dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE.
Skarga obywatelska umożliwia dochodzenie w jednym postępowaniu wielu indywidualnych roszczeń, o ile mają one jednorodny charakter. Mechanizm przewidziany w prawie portugalskim stanowi raczej narzędzie wspólnego rozpoznania spraw niż typowe class action. Brak jest sądów, które byłyby wyłącznie właściwe do rozpoznawania skarg obywatelskich. Sądami właściwymi w tych sprawach są więc sądy administracyjne i cywilne. W zakresie spraw związanych z naruszeniem prawa konkurencji, sądami właściwymi są również sądy konkurencji.
Prawo wniesienia skargi obywatelskiej przysługuje każdemu obywatelowi, jak również posiadającemu osobowość prawną stowarzyszeniu lub fundacji, która nie prowadzi działalności gospodarczej i w swoim statucie deklaruje działalność zorientowaną na ochronę interesu danej kategorii. Funkcjonujący w prawie portugalskim mechanizm tzw. skargi obywatelskiej opiera się na modelu opt-out (z wyjątkiem w przypadku osób nie posiadających stałego miejsca zamieszkania w Portugali, które muszą wyrazić zgodę na wzięcie udziału w postępowaniu). Możliwość wystąpienia z postępowania istnieje nie później niż do czasu zakończenia postępowania dowodowego i wymaga złożenia sądowi oświadczenia w tym zakresie.
Skarga obywatelska jest od strony przedmiotowej instrumentem uniwersalnym (wymienione wyżej kategorie interesów, których ochronie ma ona służyć, mają charakter tylko przykładowy – brak jest tu więc wyłączeń sektorowych).
Ponieważ opisany mechanizm to raczej procedura wspólnego rozpoznawania wielu spraw dotyczących indywidualnych roszczeń, przepisy prawa portugalskiego nie przewidują specjalnej procedury certyfikacji. Podmiot inicjujący postępowanie nie musi więc pozyskiwać od pozostałych zainteresowanych ani pełnomocnictwa, ani też innego rodzaju wyraźnego upoważnienia do działania w sprawie.
Brak jest również wymogu minimalnej liczby roszczeń, jakie mogą być rozpoznawane w trybie skargi obywatelskiej. Zasadą jest jednak, że żądania te muszą wynikać z tego samego lub podobnego zdarzenia – i być ze sobą związane.
Po uznaniu powództwa za dopuszczalne (brak jest jednak sprecyzowanych kryteriów w tym zakresie), sąd wzywa zainteresowanych za pośrednictwem mediów, aby w wyznaczonym terminie oświadczyli, że zgadzają się (bądź nie) na bycie reprezentowanym przez podmiot inicjujący postępowanie, przy czym milczenie zainteresowanego również poczytuje się za wyrażenie zgody. Zapadły w sprawie wyrok może zatem odnieść skutek nawet wobec osób, które nie wiedziały o wszczęciu postępowania, z tym jednak zastrzeżeniem, że w konkretnym przypadku sąd może zdecydować o ograniczeniu kręgu osób związanych rozstrzygnięciem skargi obywatelskiej.
Wyrok wydany wskutek skargi obywatelskiej podlega publikacji w prasie. W tym celu sąd dokonuje wyboru dwóch gazet, co do których można założyć, że strony posiadające interes w sprawie śledzą publikowane w nich treści. Ogłoszenie dokonywane jest na koszt strony przegrywającej.
Instytucja skargi obywatelskiej może więc służyć uzyskaniu zarówno orzeczenia zasądzającego, jak i rozstrzygnięcia innego rodzaju – o charakterze bądź to konstytutywnym, bądź deklaratoryjnym (na zasadach ogólnych przewidzianych w portugalskiej procedurze cywilnej).
Prawo portugalskie nie dopuszcza tzw. odszkodowania karnego.
Strona przegrywająca zobowiązana jest do zwrotu kosztów stronie wygrywającej, z wyłączeniem jednak wynagrodzenia prawników. Jednakże w przypadku przegranej powoda (powodów), sąd może, uwzględniając przyczyny przegranej, zredukować kwotę, którą powód zobowiązany byłby uiścić tytułem zwrotu kosztów procesu, w granicach od 10% do 50% tej sumy. Sąd powinien przy tym wziąć pod uwagę sytuację finansową powoda, jak również merytoryczne i formalne podstawy oddalenia powództwa bądź odrzucenia pozwu.
Umowa uzależniająca honorarium pełnomocnika jedynie od wygranej w sprawie jest w świetle prawa portugalskiego niedopuszczalna, jednakże wynik postępowania może mieć wpływ na sposób ustalenia wysokości tego wynagrodzenia.
W zakresie skarg obywatelskich Państwo oferuje organizacjom konsumenckim wsparcie finansowe, np. poprzez zwolnienie ich od kosztów sądowych.
Dekret z mocą ustawy nr 114-A/2023 wprost dopuścił finansowanie powództw przedstawicielskich przez podmioty trzecie, zastrzegając jednak pewne warunki, jakie to finansowanie musi spełniać.
Skarga obywatelska była wykorzystywana głównie w sprawach związanych ze zdrowiem publicznym, środowiskiem, jakością życia, ochroną konsumentów, dziedzictwem publicznym i domeną publiczną, chociaż możliwość wystąpienia z tego rodzaju powództwem nie jest ograniczona do tych obszarów. Znanym przykładem postępowania ze skargi obywatelskiej jest postępowanie wszczęte przez Portugalskie Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Konsumentów (Associação Portuguesa para a Defesa do Consumidor) przeciwko przedsiębiorstwu telekomunikacyjnemu, związane z tzw. opłatami aktywacyjnymi. W 2003 r. właściwy sąd uznał, że opłaty te były niezgodne z umowami, jakie operator zawierał z konsumentami. W ramach „zadośćuczynienia” (poza należnym konsumentom odszkodowaniem) przedsiębiorca zapewnił wszystkim potencjalnym powodom możliwość darmowego wykonywania połączeń telefonicznych przez określony czas.
W ostatnich latach zaobserwować można rosnącą popularność skarg obywatelskich w sprawach związanych z usługami w zakresie instrumentów finansowych.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE została implementowana przez Portugalię na mocy dekretu z mocą ustawy nr 114-A/2023 z dnia 5 grudnia 2023 r. (Decreto-Lei n.º 114-A/2023 de 5 de dezembro).
Dekret nr 114-A/2023 nie reguluje kompleksowo wszystkich kwestii związanych z powództwami przedstawicielskimi. W sprawach nieuregulowanych zastosowanie znajduje Prawo o skardze obywatelskiej nr 83/95.
Dekret nr 114-A/2023 zachowuje prawa podmiotów, które do tej pory były upoważnione do wytaczania powództw zbiorowych, a dodatkowo rozszerza katalog tych podmiotów o podmioty kwalifikowane. Dekret przewiduje również procedurę wyznaczania podmiotów krajowych jako kwalifikowanych podmiotów do celów wytaczania transgranicznych powództw zbiorowych w innych państwach członkowskich, ustanawiając zharmonizowane kryteria, które podmioty te będą musiały spełnić i które będą oceniane przez właściwy organ. Dla celów Dekretu nr 114-A/2023 właściwym organem jest Dyrekcja Generalna ds. Konsumentów, która będzie również krajowym punktem kontaktowym do celów wypełniania obowiązków sprawozdawczych wobec Komisji Europejskiej.
Zgodnie z nowymi regulacjami, podmiot upoważniony korzystający z finansowania przez podmioty trzecie musi dostarczyć sądowi umowę o finansowaniu oraz podsumowanie finansowe wymieniające źródła finansowania wykorzystane do wsparcia pozwu zbiorowego. Umowa ta musi gwarantować niezależność powoda i brak konfliktu interesów. W przypadku, gdy finansowanie odbywa się z naruszeniem przepisów, sąd wezwie powoda do odmowy lub dokonania zmian w finansowaniu w określonym terminie pod rygorem utraty legitymacji procesowej. Jeśli nie zostanie zapewniona zgodność finansowania z przepisami prawa, sąd stwierdzi brak legitymacji procesowej powoda – co nie będzie miało wpływu na prawa osób objętych pozwem zbiorowym. Ciekawym rozwiązaniem jest przyjęcie, że w takiej sytuacji prokuratura będzie mogła wstąpić w miejsce powoda i kontynuować postępowanie.
Dekret nr 114-A/2023 utrzymuje dotychczasową zasadę, że postępowanie grupowe opiera się na modelu opt-out, za wyjątkiem przypadku, gdy członkiem grupy jest konsument zamieszkujący poza Portugalią. W takiej sytuacji konsument musi wyrazić zgodę na udział w postępowaniu.
Dekret nr 114-A/2023 nakłada też określone obowiązki informacyjne. Przede wszystkim Dyrekcja Generalna ds. Konsumentów zobowiązana została do podawania do publicznej wiadomości, na swojej stronie internetowej, wykazu kwalifikowanych podmiotów wyznaczonych do wnoszenia międzynarodowych pozwów zbiorowych, a także organizacji międzynarodowych, jak również informacji na temat pozwów zbiorowych wnoszonych w Portugalii.
Także powodowie mają obowiązek publikowania określonych informacji na swoich stronach internetowych.