Data ostatniej aktualizacji: 19 stycznia 2024 r.
Do 2013 r. prawo japońskie przewidywało jedynie kilka tradycyjnych sposobów zbiorowego dochodzenia roszczeń, tj. (i) wspólny pozew, którym przed sądem mogą być dochodzone łącznie powiązane ze sobą roszczenia, (ii) możliwość wyznaczenia przez osoby posiadające wspólny interes jednego reprezentanta działającego w ich imieniu w procesie, a także (iii) mechanizm ochrony zbiorowych interesów konsumentów przez uprawnione do tego organizacje (powództwo reprezentacyjne), nie przewidujący jednak możliwości dochodzenia roszczeń pieniężnych na rzecz konsumentów.
W grudniu 2013 r. uchwalono jednak ustawę o specjalnych zasadach procedury cywilnej, dotyczących postępowania w sprawach grupowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez konsumentów (Act on Special Measures Concerning Civil Court Proceedings for the Collective Redress for Property Damage Incurred by Consumers, 消費者の財産的被害の集団的な回復のための民事の裁判手続の特例に関する法律), wprowadzającą mechanizm nazywany japońskim class action w sprawach konsumenckich. Ustawa ta weszła w życie z dniem 1 października 2016 r. W czerwcu 2022 r. przyjęto nowelizację tej ustawy, która weszła w życie od 1 października 2023 r. Zmiany obejmują rozszerzenie zakresu spraw, które mogą być objęte omawianym postępowaniem, a także spraw, które mogą być przedmiotem ugody.
Mechanizm grupowego dochodzenia roszczeń został oparty na modelu opt-in i może znaleźć zastosowanie tylko do spraw z zakresu ochrony konsumentów, dotyczących umów konsumenckich. W japońskim modelu class action ograniczony jest także krąg podmiotów uprawnionych do wniesienia powództwa, krąg potencjalnych pozwanych oraz rodzaj możliwych do dochodzenia roszczeń. Pozew w omawianym trybie może być wniesiony bowiem jedynie przez certyfikowaną przez premiera organizację konsumencką, a pozwanym może być co do zasady jedynie przedsiębiorca (wyjątkowo pracownik przedsiębiorcy lub podmiot zarządzający przedsiębiorstwem). W ramach japońskiego postępowania grupowego dopuszczalne jest zaś dochodzenie wyłącznie roszczeń pieniężnych (certyfikowana organizacja konsumencka nie może żądać, przykładowo, nakazania pozwanemu przedsiębiorcy dokonania naprawy lub wymiany wadliwego produktu).
Wskazane powyżej cechy znacząco odróżniają mechanizm grupowego dochodzenia roszczeń wprowadzony w Japonii od klasycznego amerykańskiego class action.
Regulacja obowiązująca od 2016 r. zakłada dwuetapowe postępowanie. Przedmiotem pierwszego etapu jest ustalenie, czy dany przedsiębiorca ponosi odpowiedzialność (tzw. „wspólną odpowiedzialność”) wobec znacznej grupy konsumentów na wspólnej podstawie faktycznej i prawnej – (Action for Declaratory Judgment on Common Obligations, 共通義務確認の訴え– kyotsugimu kakunin no uttae – por. art. 3 i n. ustawy). Na tym etapie, uprawniona organizacja konsumencka może zawrzeć ugodę z pozwanym przedsiębiorcą co do istnienia jego odpowiedzialności wobec konsumentów. Zakresem ugody nie może być jednak objęta kwestia wysokości ich poszczególnych roszczeń.
W razie wydania wyroku ustalającego odpowiedzialność przedsiębiorcy zgodnie z żądaniem organizacji konsumenckiej, w drugim etapie postępowania – który rozpocząć może się dopiero po uprawomocnieniu się rozstrzygnięcia kończącego etap pierwszy – sąd weryfikuje istnienie roszczeń zgłoszonych przez konsumentów oraz ustala wysokość świadczenia (np. odszkodowania) należnego każdemu z nich. Stosowana jest wówczas uproszczona procedura, w ramach której istnienie roszczeń oraz kwota każdego roszczenia jest ustalana na podstawie oświadczeń stron oraz dokumentów, wyłączona jest natomiast możliwość przeprowadzania na te okoliczności dowodu z zeznań świadków. Jeżeli żadna ze stron ani żaden z konsumentów uczestniczących w postępowaniu nie zakwestionuje istnienia roszczeń ani wysokości ustalonego w takim trybie świadczenia, wyrok sądu staje się wiążący. Natomiast w przypadku zgłoszenia przez którykolwiek z ww. podmiotów sprzeciwu co do istnienia roszczeń lub ich wysokości, sprawa kierowana jest do postępowania zwyczajnego, w ramach którego istnienie (i wysokość) dochodzonych roszczeń ustalane jest już przy wykorzystaniu pełnego katalogu środków dowodowych, w tym również zeznań świadków.
Wraz z rozpoczęciem drugiej fazy postępowania grupowego (Proceedings for Determining the Target Claims, 対象債権の確定手続 – kanni kakutei tetsuzuki – por. art. 12 i n. ustawy), uprawnione organizacje konsumenckie zobligowane są do indywidualnego poinformowania znanych im poszkodowanych konsumentów o wszczęciu postępowania. Na żądanie organizacji konsumenckich, sąd może zobowiązać pozwanego do publicznego poinformowania konsumentów o toczącym się postępowaniu. Organ będący japońskim odpowiednikiem Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów opublikował specjalne wytyczne, w jaki sposób należy to zrobić. Pozwany ponadto, na żądanie organizacji konsumenckiej, musi ujawnić dokumenty zawierające informacje o podmiotach poszkodowanych. Po powzięciu wiadomości o toczącym się postępowaniu, osoby, które chcą dochodzić swych roszczeń w drugiej fazie postępowania grupowego, powinny upoważnić organizację konsumencką do reprezentowania ich w tym zakresie.
Odszkodowanie w ramach drugiego etapu postępowania grupowego może zostać zasądzone wyłącznie na rzecz tych spośród konsumentów, którzy, na tym etapie, wyraźnie zgłoszą swe roszczenie wobec pozwanego przedsiębiorcy. Konsumenci, którzy tego nie uczynią, uprawnieni będą jednak do dochodzenia ochrony swoich praw względem pozwanego w ramach postępowań indywidualnych (model opt-in).
Jak wskazane zostało powyżej, zakres przedmiotowy zastosowania przepisów, przewidujących mechanizm zbiorowego dochodzenia roszczeń w prawie japońskim, jest ograniczony do spraw przeciwko przedsiębiorcom, dotyczących umów konsumenckich oraz niektórych kategorii pozaumownych roszczeń odszkodowawczych.
W ramach pierwszego etapu postępowania, sąd ocenia następujące przesłanki dopuszczalności omawianego trybu zbiorowego dochodzenia roszczeń (przy czym brak jest tu specjalnej procedury certyfikacyjnej):
Niespełnienie powyższych warunków stanowi przesłankę odrzucenia pozwu w postępowaniu grupowym. Sąd może to uczynić także wówczas, gdy okaże się, że szybkie i odpowiednie rozstrzygnięcie sprawy w omawianym trybie będzie nadmiernie utrudnione. Odrzucenie pozwu w postępowaniu grupowym z ww. przyczyn nie pozbawia konsumentów uprawnienia do dochodzenia roszczeń przysługujących im wobec pozwanego w indywidualnych postępowaniach.
Co do zasady pozwanym może być wyłącznie przedsiębiorca. W przypadku szkód spowodowanych przez pracownika przedsiębiorcy osobie trzeciej, pozwanym może być także pracownik, który szkodę spowodował. Pozwanym może też być osoba zarządzająca przedsiębiorstwem.
W omawianym trybie, po ustaleniu „wspólnej odpowiedzialności” pozwanego, możliwe jest zasądzenie na rzecz konsumentów jedynie roszczeń pieniężnych z tytułu:
Od czasu nowelizacji z 2022 r. dopuszczalne jest także dochodzenie zadośćuczynienia w sytuacji, gdy istotne fakty stanowiące podstawę wyliczenia odszkodowania są wspólne dla znacznej liczby konsumentów. W szczególności roszczenie o zadośćuczynienie jest dopuszczalne, gdy jest dochodzone wspólnie z odszkodowaniem za szkodę majątkową lub krzywda została wyrządzona umyślnie.
Odszkodowanie zasądzone w tym trybie nie może obejmować szkód pośrednich, utraconych korzyści, szkód niemajątkowych, ani innego rodzaju szkód na osobie, jak również tzw. odszkodowania karnego.
Zasadą ogólną jest, że koszty postępowania cywilnego ponosi strona przegrywająca spór. W ramach nowo wprowadzonego mechanizmu class action wprowadzono jednak specjalne przepisy dotyczące reguł ponoszenia tych kosztów. Zgodnie z nimi, koszty związane z dochodzeniem indywidualnych roszczeń ponosi strona przegrywająca, natomiast wszelkie inne, powstałe na drugim etapie postępowania – obie strony wspólnie. Z kolei publiczne poinformowanie o toczącym się postępowaniu odbywa się zawsze na koszt organizacji konsumenckiej i z tego tytułu organizacja taka nie może dochodzić od przedsiębiorcy zwrotu wydatków. Obie strony odpowiadają zaś, zasadniczo, za uregulowanie należności, które, w świetle generalnych zasad, nie stanowią kosztów postępowania (np. wynagrodzenie pełnomocników).
Istnieje możliwość uzgodnienia tzw. contingency fee. Zwraca się jednak uwagę, że wynagrodzenie pełnomocnika nie powinno być nadmiernie wygórowane, a umowa dotycząca tego wynagrodzenia podlega kontroli rządowej.
Konsumenci nie ponoszą bezpośrednio kosztów postępowania, ponieważ to organizacja konsumencka jest stroną postępowania. Jest natomiast możliwe uzgodnienie w umowie z organizacją wynagrodzenia płatnego przez konsumentów.
Finansowanie postępowania przez podmioty trzecie jest dopuszczalne, ale nie jest popularne.
Od czasu wejścia w życie przepisów z 2016 r. tylko siedem spraw zostało wszczętych w oparciu o Act on Special Measures Concerning Civil Court Proceedings for the Collective Redress for Property Damage Incurred by Consumers. Bardziej popularna jest procedura zbiorowego dochodzenia roszczeń zakazowych i nakazowych wynikająca z ustaw konsumenckich (od 2007 r. miało miejsce około 950 spraw).
Do tej pory mechanizm grupowego dochodzenia roszczeń nie był zbyt popularny i efektywny. Stan ten był przyczyną uchwalenia nowelizacji, która weszła w życie z dniem 1 października 2023 r.