Data ostatniej aktualizacji: 30 października 2023 r.
Wśród przyjętych w europejskich porządkach prawnych mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń, bardzo ciekawe rozwiązania zastosowano w Holandii. Oprócz bowiem typowego mechanizmu class action (istniejącego od 1994 r.), prawo holenderskie przewiduje dodatkowo swoisty, całkowicie niezależny, mechanizm zawarcia „grupowej ugody”, wprowadzony do holenderskiego Kodeksu cywilnego (Burgerlijk Wetboek) i Kodeksu postępowania cywilnego (Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering) ustawą o zbiorowej ugodzie w sprawach masowych szkód (Wet Collectieve Afwikkeling Massaschade, WCAM), która weszła w życie z dniem 27 lipca 2005 r. Typowy mechanizm class action został uregulowany w przepisach holenderskiego Kodeksu cywilnego oraz Kodeksu postępowania cywilnego, które w dniu 1 stycznia 2020 r. zostały zmienione na mocy ustawy dotyczącej zbiorowego dochodzenia roszczeń (Wet Afwikkeling Massaschade in Collectieve Actie, WAMCA). Przepisy ustawy WAMCA znajdują zastosowanie do spraw wszczętych w dniu 1 stycznia 2020 r. lub później, do zdarzeń mających miejsce 15 listopada 2016 r. lub później. Do spraw wcześniejszych zastosowanie znajduje poprzedni reżim prawny.
W holenderskim postępowaniu grupowym członkowie grupy „reprezentowani” są przez posiadającą zdolność prawną i działającą we własnym imieniu organizację, sami członkowie grupy nie stają się więc jego stronami.
Holenderskie postępowanie grupowe oparto głównie na modelu opt-out (który znajduje zastosowanie do członków grupy zamieszkujących w Holandii) i częściowo na modelu opt-in (który znajduje zastosowanie do zagranicznych członków grupy; sąd ma jednak możliwość zastosowania modelu opt-out również w tym przypadku).
Zapadłe w sprawie rozstrzygnięcie wiąże wszystkie podmioty, na rzecz których prowadzono postępowanie, a które w sposób wyraźny nie sprzeciwiły się takiemu skutkowi.
Mechanizm zawarcia grupowej ugody również przewiduje zasadę reprezentacji grupy przez uprawnioną organizację społeczną. W ramach tego mechanizmu także zastosowano model opt-out – ugoda ostatecznie wiąże tylko te osoby, które nie wystąpią z grupy we wskazanym terminie.
Postępowanie grupowe w Holandii ma, od strony przedmiotowej, charakter uniwersalny i co do zasady może znaleźć zastosowanie we wszystkich sprawach cywilnych.
Legitymację do wszczęcia postępowania grupowego ma posiadająca zdolność prawną organizacja, która działa w tym zakresie w imieniu własnym, i która spełnia określone kryteria. Po pierwsze, ze statutu organizacji w sposób wyraźny powinno wynikać, że jej działalność koncentruje się, między innymi, wokół ochrony interesów danego rodzaju. Po drugie, organizacja musi wykazać, że jest zdolna należycie chronić interesy członków grupy, w imieniu których działa (tzw. kryterium reprezentatywności).
Uprawnione organizacje mogą występować do sądu (we własnym imieniu i na rzecz członków grupy) w każdej sprawie w celu ochrony podobnych interesów potencjalnych członków grupy. Sprawa może zostać rozpoznana w postępowaniu grupowym, jeśli interesy, które mają być chronione, są odpowiednie do wspólnego rozpoznania, co oznacza, że dochodzenie roszczeń w trybie grupowym jest dla członków grupy bardziej efektywne niż dochodzenie ich w postępowaniach indywidualnych.
W prawie holenderskim nie występuje przesłanka liczebności grupy rozumiana jako określenie minimalnej liczby członków grupy warunkującej dopuszczalność postępowania grupowego. Przepisy przewidują natomiast, że liczba osób, których interesów dotyczy pozew, ma być „wystarczająca”.
Po wniesieniu do sądu, pozew jest następnie publikowany w specjalnym centralnym rejestrze, po czym inne organizacje – w terminie wyznaczonym przez sąd – mają możliwość wniesienia pozwów dotyczących tego samego zdarzenia lub przedmiotu. Następnie, sąd weryfikuje, czy organizacja, która wniosła pozew, spełnia wymagania stawiane przez prawo. W przypadku wniesienia pozwów przez klika organizacji, sąd wybiera organizację najbardziej odpowiednią do występowania w postępowaniu jako wyłączny reprezentant grupy. W takim wypadku wszystkie sprawy dotyczącego tego samego zdarzenia lub przedmiotu zostają skonsolidowane w jednym postępowaniu prowadzonym przez jednego reprezentanta. Po tym etapie, następuje możliwość wystąpienia z grupy (pierwsze opt-out) w zakreślonym przez sąd terminie. Kolejno, ma miejsce obowiązkowa faza, w której strony mają możliwość zawarcia ugody. W razie zawarcia ugody, członkowie grupy ponownie mają możliwość wystąpienia z grupy (drugie opt-out). Jeśli ugoda nie zostanie zawarta, sąd rozpoznaje sprawę co do meritum.
Z kolei instytucja grupowej ugody służy, generalnie, zbiorowemu załatwianiu spraw o charakterze odszkodowawczym (art. 7:907 ust. 1 BW), przy czym ustawa nie przewiduje w tym zakresie sektorowych wyłączeń. Procedura zawarcia grupowej ugody jest kilkustopniowa.
Negocjacje w przedmiocie ugody prowadzi, w imieniu grupy, uprawniona organizacja. Jeśli do zawarcia ugody dojdzie, obie strony składają ją w specjalnej izbie Sądu Apelacyjnego w Amsterdamie, który – o ile nie zachodzą określone w WCAM przeszkody – stwierdza, że jest ona wiążąca. Wskutek zatwierdzenia ugody przez sąd, członkowie grupy stają się stronami tego porozumienia i uzyskują uprawnienie do otrzymania od przeciwnika uzgodnionej kwoty odszkodowania.
Art. 7:907 BW precyzuje szereg warunków formalnych, jakim winna odpowiadać ugoda, aby mogła zostać uznana za dopuszczalną. Jeśli ugoda jest dopuszczalna, sąd zatwierdza ją, a następnie dokonuje notyfikacji orzeczenia zatwierdzającego ugodę, co może nastąpić, między innymi, za pośrednictwem mediów. Każda z poszkodowanych osób, w terminie wyznaczonym przez Sąd Apelacyjny w Amsterdamie, nie krótszym jednak niż 3 miesiące od dnia dokonania takiej notyfikacji, może złożyć oświadczenie o wystąpieniu z grupy, na rzecz której ugoda została zawarta (model opt-out). Ugoda może jednak zastrzegać po stronie pozwanego prawo do odstąpienia od ugody na wypadek wystąpienia z grupy przez określoną liczbę osób.
W postępowaniu grupowym sąd może zastosować każdy rodzaj ochrony prawnej, w tym np. wydać wyrok zasądzający odszkodowanie, wyrok ustalający odpowiedzialność, czy wyrok w przedmiocie unieważnienia umowy. W poprzednim stanie prawnym, przed wejściem w życie ustawy WAMCA, nie było dopuszczalne dochodzenie w postępowaniu grupowym zasądzenia odszkodowania na rzecz poszczególnych pokrzywdzonych – członków grupy. Dopuszczalne było jedynie domaganie się ochrony prawnej innego rodzaju – w szczególności żądanie stwierdzenia odpowiedzialności danego podmiotu, wynikającej z deliktu lub z naruszenia postanowień umowy.
W przypadku zawarcia grupowej ugody, sąd wydaje deklaratoryjne orzeczenie, którym stwierdza, czy ugoda ma moc wiążącą (tj. czy spełnia warunki określone przez WCAM). Na tej podstawie osoby, które nie wystąpią z grupy, mogą żądać zapłaty na swoją rzecz kwot pieniężnych objętych ugodą.
W postępowaniu grupowym obowiązuje generalna zasada, że za koszty postępowania odpowiada strona przegrywająca. W przypadku, gdy roszczenie zostało uznane za oczywiście bezzasadne na etapie badania dopuszczalności, sąd może zasądzić na rzecz pozwanego wielokrotność kosztów (do pięciokrotności).
Z kolei w przypadku postępowania zmierzającego do zawarcia grupowej ugody, osoby poszkodowane, co do zasady, nie ponoszą kosztów związanych z tą procedurą (np. kosztów notyfikacji o zatwierdzeniu ugody). W praktyce organizacje reprezentujące poszkodowanych będących ich członkami pobierają jednak od nich (zwykle niewielkie) składki członkowskie. W ramach grupowej ugody nie ma strony wygrywającej i przegrywającej, niemniej zwykle koszty ponosi strona płacąca odszkodowanie, stosownie do postanowień ugody.
Zasady etyki zawodowej holenderskich prawników nie dopuszczają możliwości ustalenia wynagrodzenia pełnomocnika na zasadzie „no win, no fee”.
W prawie holenderskim dopuszczalne jest finansowanie postępowania grupowego przez podmioty trzecie.
Mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń, a zwłaszcza mechanizm zawarcia grupowej ugody, cieszą się w Holandii rosnącą popularnością. Od 2005 r., tj. odkąd uchwalono WCAM, doszło do zawarcia w omawianym trybie wielu grupowych ugód. Przykładem może być głośna sprawa DES, czyli leku mającego zapobiegać poronieniom, który okazał się szkodliwy dla zdrowia nienarodzonych dzieci, czy sprawa związana z upadłością towarzystwa ubezpieczeń na życie Vie d’Or. Zbiorowe mechanizmy dochodzenia roszczeń są w Holandii popularne również w sektorze usług finansowych, czego przykładem może być sprawa banku Dexia, związana z zawieranymi, głównie przez konsumentów, tzw. umowami share-lease, które przyniosły inwestorom straty.
Zawarta w 2009 r. grupowa ugoda pomiędzy koncernem Shell i jego udziałowcami, którzy zarzucali gigantowi przekazywanie wprowadzających w błąd informacji finansowych, potwierdziła natomiast możliwość zatwierdzenia przez sąd holenderski ugód grupowych w sprawach o charakterze transgranicznym (choć wystarczająco mocno związanych z jurysdykcją holenderską). W 2010 r. zatwierdzono ugodę grupową w tzw. sprawie F-cubed, w której większość członków grupy rezydowała poza terytorium Holandii. Obecnie Holandię uważa się w związku z tym za ważne forum dla międzynarodowych spraw zbiorowych, które mogą zakończyć się ugodą.
Z dniem 1 lipca 2013 r. weszła w życie istotna nowelizacja przepisów o ugodzie zbiorowej, dopuszczająca, między innymi, zawarcie ugody zbiorowej w postępowaniach upadłościowych.
Wejście w życie z dniem 1 stycznia 2020 r. ustawy WAMCA zwiększyło jeszcze bardziej popularność powództw zbiorowych w Holandii.
Za jeden z najgłośniejszych wyroków ostatnich lat należy uznać ten w sprawie giganta paliwowego Shell, zapadły 26 maja 2021 r. W wyroku tym Sąd zobowiązał koncern paliwowy do redukcji emisji CO2 o 45%.
W dniu 25 czerwca 2023 r. weszły w życie przepisy implementujące dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE. Dyrektywa została implementowana ustawą z dnia 2 listopada 2022 r. o zmianie księgi trzeciej kodeksu cywilnego i kodeksu postępowania cywilnego.
Wprowadzone zmiany nie są znaczne, ponieważ w dużym zakresie regulacje WAMCA były zgodne z postanowieniami dyrektywy. Najważniejszą zmianą jest umożliwienie podmiotom upoważnionym z innych państw członkowskich Unii Europejskiej wytaczania powództw zbiorowych przed sądami niderlandzkimi. W przypadku podmiotów zagranicznych posiadających status podmiotu upoważnionego, sąd nie będzie badał, czy organizacja spełnia kryteria przewidziane w prawie niderlandzkim.
Jeśli chodzi o krajowe podmioty upoważnione, to podmiotem właściwym do ich powoływania (wyznaczania) jest Minister Ochrony Prawnej.
Z kolei w zakresie finansowania postępowania przez podmiot trzeci przewidziano, zgodnie z postanowieniami dyrektywy, że finansowanie nie może pochodzić od podmiotu, który jest konkurentem strony pozwanej lub od podmiotu zależnego od pozwanego. Jest to zasada, która różni się nieco od poprzednich regulacji WAMCA, które regulowały zasady finansowania postępowania.