Data ostatniej aktualizacji: 22 marca 2024 r.
Instytucja postępowania grupowego pojawiła się w prawie hiszpańskim wraz z momentem wejścia w życie w 2001 r. nowej ustawy o postępowaniu cywilnym (Ley de Enjuiciamiento Civil, LEC,) i służy, podobnie jak we Włoszech, ochronie interesów konsumentów. Tymczasem w prawie hiszpańskim przyjmuje się wyjątkowo szerokie rozumienie pojęcia „konsument” – jest nim każdy (także osoba prawna), kto w danej sprawie nie działał jako przedsiębiorca lub profesjonalista.
W prawie hiszpańskim wyróżnia się dwa rodzaje powództw służących ochronie interesów wielu konsumentów:
Hiszpańskie prawo wymaga ogłoszenia o zainicjowaniu postępowania grupowego w mediach, przy czym dotyczy to zarówno przypadków, gdy postępowanie grupowe zostało zainicjowane poprzez wniesienie pozwu o ochronę interesu rozproszonego, jak i sytuacji, w których postępowanie grupowe zostało zainicjowane poprzez wniesienie pozwu o ochronę interesu grupowego. W pierwszym przypadku postępowanie po ogłoszeniu ulega zawieszeniu na określony przez sąd okres nieprzekraczający dwóch miesięcy; w tym czasie poszkodowani mogą wyrazić wolę wzięcia udziału w sprawie. W drugim zaś, postępowanie nie ulega zawieszeniu, a poszkodowani mają możliwość przystąpienia do postępowania po stronie powoda w dowolnym czasie.
Niezależnie od powyższego, jeżeli wiadome jest, kto poniósł szkodę w wyniku zdarzenia, którego dotyczy postępowanie, lub jest to łatwe do ustalenia, podmiot inicjujący postępowanie zobowiązany jest – przed wniesieniem pozwu – do indywidualnego zawiadomienia każdego z poszkodowanych o zamiarze wniesienia pozwu.
Jednoznaczne sklasyfikowanie funkcjonującego w Hiszpanii mechanizmu zbiorowego dochodzenia roszczeń jako modelu opt-in lub opt-out jest utrudnione.
Postępowanie z powództwa o ochronę interesu zbiorowego nawiązuje do modelu opt-in; rozstrzygniecie wydane w takim postępowaniu nie wiąże konsumentów nieuczestniczących w sprawie, którzy w dalszym ciągu zachowują możliwość wytoczenia przeciwko przedsiębiorcy powództw indywidualnych.
Z kolei postępowanie z powództwa o ochronę interesu rozproszonego bardziej nawiązuje do modelu opt-out; rozstrzygnięcie wydane w takim postępowaniu bezwzględnie wiąże z mocy prawa wszystkie osoby poszkodowane danym zdarzeniem. Jeśli więc powództwo w takiej sprawie zostanie oddalone, osoby te, nawet jeśli nie brały udziału w postępowaniu, nie będą mogły już skutecznie indywidualnie dochodzić roszczeń wynikających z tego zdarzenia. Poszkodowani mogą w celu wzięcia czynnego udziału w sprawie w sposób wyraźny przystąpić do postępowania, ale nie mogą się z niego skutecznie wyłączyć, bez względu na to, czy do niego przystąpili, czy nie.
Grupowe dochodzenie roszczeń możliwe jest jedynie w przypadku wyrządzenia szkody przez naruszenie praw konsumentów – w tym z zakresu prawa konkurencji i prawa antymonopolowego. Roszczenia konsumentów muszą wynikać z tego samego zdarzenia.
Pozew o ochronę interesu zbiorowego mogą wnieść organizacje konsumenckie (działają one wówczas w imieniu poszkodowanych konsumentów), inne uprawnione podmioty (np. prokurator), a także grupa konsumentów, jeżeli obejmuje większość konsumentów poszkodowanych danym zdarzeniem.
Prawo do złożenia pozwu o ochronę interesów rozproszonych przysługuje tylko wystarczająco reprezentatywnej organizacji konsumentów oraz innym podmiotom posiadającym uprawnienia szczególne (np. prokuratorowi).
Pozew jest rozpatrywany przez sąd właściwy ze względu na charakter sprawy – brak jest sądów specjalistycznych dedykowanych dla postępowań grupowych.
W wyniku postępowania można uzyskać odszkodowanie, które ma charakter kompensacyjny – nie jest dopuszczalne tzw. karne odszkodowanie. Sąd może ponadto nałożyć na przedsiębiorców określone zakazy lub nakazy związane z naruszeniem praw konsumentów, prawa konkurencji lub nieuczciwymi praktykami, stwierdzić, że działania pozwanego – przedsiębiorcy naruszyły prawo oraz orzec o publikacji wyroku w mediach.
W przypadku obu mechanizmów obowiązuje generalna zasada, że strona przegrywająca zobowiązana jest do zwrotu kosztów stronie wygrywającej. Jeśli żądanie strony powodowej zostanie uwzględnione tylko częściowo, sąd odstępuje od wydawania rozstrzygnięcia o kosztach, a każda ze stron ponosi koszty procesu związane z własnym udziałem w sprawie.
W praktyce organizacje konsumenckie wnoszące pozwy w postępowaniu grupowym są często wspierane finansowo przez państwo.
Umowa między pełnomocnikiem procesowym a powodem uzależniająca wynagrodzenie od wyniku procesu jest dopuszczalna tylko wówczas, jeżeli zagwarantowano minimalną wysokość wynagrodzenia.
Postępowanie grupowe nie budzi w Hiszpanii, w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, większych dyskusji. Wzrasta jednak stopniowo świadomość konsumentów, a w konsekwencji – także znaczenie omówionych wyżej mechanizmów. Najczęściej wytaczane są powództwa przez organizacje konsumenckie przeciwko przedsiębiorcom z branży telekomunikacyjnej i finansowej, a także powództwa związane ze stosowaniem niedozwolonych klauzul umownych.Debata na temat nowelizacji postępowania grupowego ożywiła się w 2017 r. związku z implementacją do prawa hiszpańskiego postanowień dyrektywy 2014/104/UE dotyczącej naprawienia szkód wywołanych naruszeniami prawa konkurencji. Oczekiwano, że będzie ona stanowiła okazję do rozszerzania instytucji postępowania grupowego również na grupy poszkodowanych przedsiębiorców. Do odpowiedniej zmiany regulacji jak dotąd jednak nie doszło.
Kolejny wyraz tendencji do zmiany obowiązującej regulacji stanowił (ostatecznie nieprzyjęty) poselski projekt reformy ustawy o postępowaniu cywilnym złożony 6 kwietnia 2018 r. w hiszpańskim parlamencie. Projekt reformy zakładał przyznanie grupom konsumentów bezpośredniego prawa do wszczynania tak postępowań o ochronę interesów zbiorowych, jak i postępowań o ochronę interesów rozproszonych. Zniesiony miał zostać również wymóg wykazania przez konsumentów inicjujących postępowanie, że stanowią oni większość osób poszkodowanych zdarzeniem (ten ostatni wymóg powodował bowiem, iż konsumenci mieli w praktyce rzadko możliwość bezpośredniego wszczęcia postępowania i zmuszeni byli liczyć na realizację swoich uprawnień za pośrednictwem organizacji społecznych lub podmiotów publicznych, np. prokuratora).
Początkowo wydawało się, że ponieważ prawo hiszpańskie nie odbiega znacząco od wymagań Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE, to w ramach uwzględnienia postanowień Dyrektywy – hiszpańskie regulacje dot. postępowań grupowych nie przejdą gruntownej nowelizacji.
W dniu 20 grudnia 2022 r. został jednak przyjęty projekt przepisów implementujących Dyrektywę (9 stycznia 2023 r. udostępniono go do publicznej wiadomości celem przeprowadzenia konsultacji), który okazał się szczegółowy i zakresowo obszerny, a co najistotniejsze – wprowadza istotne modyfikacje w zakresie dotychczas funkcjonujących rozwiązań proceduralnych. Projekt przewiduje dodanie do Księgi IV hiszpańskiego kodeksu postępowania cywilnego nowego Tytułu IV składającego się aż z 58 artykułów. Zgodnie z projektem, zakres przedmiotowy regulacji ma być szerszy niż ten przewidziany w Załączniku nr 1 Dyrektywy.
Na chwilę obecną ww. przepisy nie zostały jeszcze implementowane do hiszpańskiego porządku prawnego.