Data ostatniej aktualizacji: 27 maja 2024 r.
Do marca 2014 r. prawo francuskie nie przewidywało typowego mechanizmu grupowego dochodzenia roszczeń. Na podstawie francuskiej ustawy o ochronie konsumentów z dnia 17 marca 2014 r., zwanej Loi Hamon, uchwalono jednak nowe przepisy (art. 423-1 i n.) Kodeksu konsumenckiego (fr. Code de la consommation), które wprowadziły postępowanie grupowe (fr. action de groupe) do francuskiego porządku prawnego. Znajdują one zastosowanie od dnia 1 października 2014 r. (tj. od dnia wejścia w życie odpowiedniego dekretu wykonawczego), przy czym sam mechanizm action de groupe może być stosowany także do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie omawianej regulacji.
Początkowo zakres zastosowania postępowania grupowego był ograniczony do spraw z tytułu sporów konsumenckich oraz roszczeń wynikających z naruszenia prawa konkurencji. Szersza możliwość wszczęcia postępowania grupowego, pojawiła się w prawie francuskim wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 18 listopada 2016 r. o modernizacji wymiaru sprawiedliwości na potrzeby XXI w. oraz dekretu z dnia 6 maja 2017 r. Nowelizacje te poszerzyły zakres przedmiotowy dopuszczalności postępowań grupowych na następujące kategorie spraw z zakresu:
Francuski mechanizm oparty jest na modelu opt-in. Skutki wyroku wydanego w postępowaniu grupowym odnoszą się wyłącznie do znanych i zidentyfikowanych konsumentów, którzy wyrazili zgodę na przystąpienie do grupy i na rzecz których wniesiony został pozew.
Legitymację do wszczęcia postępowań grupowych posiadają zatwierdzone organizacje, np. w sprawach konsumenckich organizacja działająca na rzecz ochrony konsumentów, o zasięgu ogólnokrajowym, zatwierdzona według specjalnej procedury, a w sprawach dyskryminacji – związki zawodowe.
Zgodnie z art. 423-1 francuskiego Kodeksu konsumenckiego, postępowanie grupowe w sprawach konsumenckich jest dopuszczalne, gdy dochodzone są roszczenia o naprawienie indywidualnych szkód poniesionych przez konsumentów, znajdujących się w podobnym lub takim samym położeniu, wobec których ten sam (ci sami) przedsiębiorcy (profesjonaliści) naruszyli – mające wspólne źródło – obowiązki prawne lub kontraktowe:
Wobec rozbieżności jakie pojawiły się w praktyce – w 2018 r. francuski ustawodawca przesądził, że pod pojęcie „spraw konsumenckich” podpadają również spory z zakresu umowy najmu nieruchomości na rzecz konsumentów.
W ustawie z 2014 r. w przedmiocie sporów konsumenckich nie przewidziano odrębnej fazy badania dopuszczalności postępowania grupowego. Grupa zostaje formalnie ukształtowana dopiero wraz z wydaniem wyroku ustalającego odpowiedzialność pozwanego (pozwanych). W wyroku tym określana jest więc grupa konsumentów, kryteria przystąpienia do niej, dokumenty jakie osoby zainteresowane muszą dostarczyć, by przyłączyć się do postępowania, termin na przystąpienie do grupy, zasady obliczania odszkodowania i sposoby publikacji wyroku. Warunkiem dopuszczalności tego postępowania nie jest przy tym liczebność grupy; mogą ją utworzyć co najmniej 2 osoby.
Postępowanie grupowe, oparte na przepisach art. 423-1 i n. francuskiego Kodeksu konsumenckiego (fr. Code de la consommation) – można podzielić na dwie fazy.
Pierwsza zmierza do ustalenia, czy pozwany (pozwani) ponosi odpowiedzialność za szkodę poniesioną przez konsumentów, na skutek któregoś spośród opisanych wyżej zdarzeń. W takim (deklaratoryjnym) orzeczeniu sąd dopiero przesądza o dopuszczalności postępowania grupowego wszczętego przez organizację konsumencką, identyfikuje grupę i kryteria decydujące o przynależności do niej, określa zasadę odpowiedzialności przedsiębiorcy (profesjonalisty) oraz zasady, na jakich szkoda powinna zostać naprawiona (tj. sposób obliczania odszkodowania dla członków grupy). Na tym etapie sąd decyduje również o dokonaniu właściwego ogłoszenia w celu poinformowania osób, które spełniają wskazane w wyroku kryteria, o możliwości przystąpienia do grupy.
Dopiero w dalszej kolejności wydawane jest ostateczne orzeczenie, które zobowiązuje pozwanego (pozwanych) do naprawienia szkody majątkowej po stronie konsumentów – członków grupy (wyłączone jest w tym trybie żądanie naprawienia szkody niemajątkowej). Wysokość odszkodowania nie jest limitowana.
Postępowanie grupowe w sprawach dyskryminacji w miejscu pracy przewidziane zostało dla sytuacji, w których kandydaci na dane stanowisko pracy lub staż, względnie pracownicy, są przez pracodawcę dyskryminowani, pośrednio lub bezpośrednio, a motyw dyskryminacji jest dla nich wszystkich wspólny i mieści się w kodeksowym katalogu takich motywów. Ów katalog jest bardzo szeroki i obejmuje m. in. pochodzenie, płeć, religię, orientację seksualną, wiek, poglądy polityczne, aktywność związkową, a także brak umiejętności porozumiewania się w języku innym niż francuski.
Postępowanie grupowe w zakresie szkód środowiskowych może odnosić się do wszelkich działań wywołujących pośrednio lub bezpośrednio szkodę dla dobra powszechnego, naruszających ustawowe obowiązki z zakresu ochrony środowiska, polepszania stanu życia, czystości wody, powietrza, gleb, ochrony pomników przyrody i krajobrazu, przestrzeni miejskiej, połowu ryb, bezpieczeństwa jądrowego i ochrony przed promieniowaniem, a także z zakresu nieuczciwych praktyk handlowych lub reklamowych, które wprowadzają w błąd w odniesieniu do informacji o wpływie danego produktu na środowisko.
W przypadku postępowania grupowego z zakresu szkód związanych z produktami leczniczymi – chodzi o odpowiedzialność za tzw. szkody seryjne (tej samej postaci i o tym samym źródle) związane z zaniedbaniem producenta, dostawcy produktów zdrowotnych lub usługodawcy, który się nimi posługuje. Pojęcie „produktów leczniczych” jest zdefiniowane ustawowo w sposób bardzo szeroki (obejmuje m. in. leki, produkty kosmetyczne, produkty używane do wykonywania tatuaży).
Natomiast postępowanie grupowe w sprawach z zakresu ochrony danych osobowych dedykowane jest tym wszystkim przypadkom, w których kilka osób fizycznych znajdujących się w podobnej sytuacji poniesie szkodę wynikającą z tego samego rodzaju naruszeń francuskiej ustawy o ochronie danych osobowych, wyrządzoną przez administratora danych osobowych lub inne osoby odpowiedzialne za ich przetwarzanie.
Natomiast w przypadku postępowań objętych nowelizacją z 2016 r., poza wymogiem wskazania co najmniej dwóch osób fizycznych znajdujących się w podobnej sytuacji, które poniosły szkodę wynikającą z naruszenia praw zaszeregowanych do tej samej grupy, funkcjonuje wymóg uprzedniego wyznaczenia sprawcy szkody terminu na zaniechanie naruszeń, wynoszącego minimum 4 miesiące. Wszczęcie postępowania możliwe jest dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu.
W wyniku przeprowadzenia postępowania grupowego opartego na przepisach art. 423-1 i n. francuskiego Kodeksu konsumenckiego (fr. Code de la consommation), sąd może orzec o naprawieniu szkody majątkowej po stronie konsumentów – członków grupy (wyłączone jest w tym trybie żądanie naprawienia szkody niemajątkowej). Co więcej, jeżeli liczba i tożsamość wszystkich konsumentów jest znana i ustalona przed wydaniem przez sąd orzeczenia o ustaleniu odpowiedzialności pozwanego (w fazie „pierwszej” – por. wyżej), a poszczególni konsumenci mają prawo do odszkodowania w tej samej wysokości, możliwe jest zastosowanie procedury uproszczonej. W ramach tego trybu sąd może nakazać przedsiębiorcy, aby zrekompensował szkodę bezpośrednio i indywidualnie każdemu z członków grupy, w terminie i na warunkach określonych przez sąd. Rozstrzygnięcie sądu w takim przypadku nie jest udostępniane publicznie, lecz przekazuje się je indywidualnie poszczególnym konsumentom, którzy muszą zaakceptować przewidzianą nim wysokość odszkodowania.
Rozwiązania wprowadzone nowelizacją z 2016 r. przewidują natomiast możliwość żądania od pozwanego zarówno zaniechania naruszeń, jak i naprawienia szkody. Ta druga opcja nie została pierwotnie przewidziana w przypadku postępowania grupowego w sprawach o naruszenie zasad dotyczących ochrony danych osobowych. Prawo do żądania odszkodowania wskutek nieprawidłowego gromadzenia i przetwarzania danych wprowadziło dopiero unijne rozporządzenie o ochronie danych osobowych nr 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. Przewiduje ono w art. 80 możliwość stworzenia przez państwo członkowskie mechanizmu zbiorowego dochodzenia naprawienia tego rodzaju szkód przez organizację pożytku publicznego. Następnie, 14 maja 2018 r. francuskie zgromadzenie narodowe uchwaliło nowelizację, mocą której w ramach postępowania grupowego możliwe będzie zbiorowe dochodzenie nie tylko zaniechania naruszeń w obszarze ochrony danych osobowych, ale również wynikającej z nich szkody. Senat odroczył wejście w życie ww. przepisów na okres dwóch lat, dając podmiotom objętym unijną regulacją dotyczącą ochrony danych osobowych czas na pełne przystosowanie się do obowiązków ustawowych.
W zakresie kosztów postępowania grupowego obowiązują ogólne reguły – strona przegrywająca jest zobowiązana do zwrotu stronie wygrywającej kosztów sądowych i – zwykle stosunkowo niskich – kosztów procesu, przy czym w pierwszej fazie action de groupe, tj. na etapie jego zainicjowania, koszty postępowania pokrywa samodzielnie organizacja reprezentująca konsumentów w postępowaniu.
Zasady etyki zawodowej francuskich prawników zabraniają zawierania umów o wynagrodzenie na zasadzie no win, no fee. Niedopuszczalne jest całkowite uzależnianie wysokości wynagrodzenia pełnomocnika od rozstrzygnięcia, jakie zapadnie w sprawie. Możliwe jest zastrzeżenie jedynie dodatkowego wynagrodzenia (tzw. „premii”) za sukces.
Pierwszy pozew zbiorowy we Francji został złożony 1 października 2014 r. (tj. już w dniu, w którym zaistniała taka możliwość) przez organizację konsumencką UFC–Que Choisir. Został skierowany przeciwko pośrednikowi obrotu nieruchomościami oraz zarządcy nieruchomości; dotyczy niedozwolonych opłat stosowanych wobec najemców. Sprawa znalazła swój finał przed Sądem Apelacyjnym w Nanterre, który 14 maja 2018 r. uznał pozew grupowy za niedopuszczalny z uwagi na to, że stosowanie niedozwolonych opłat w dziedzinie najmu nieruchomości nie stanowi sporu konsumenckiego w rozumieniu ustawy z 2014 r. W czerwcu 2019 r. ta sama organizacja konsumencka złożyła pozew grupowy przeciw firmie Google za nieuprawnione przetwarzanie danych osobowych użytkowników telefonów z systemem android, żądając zapłaty kwoty 1000 euro na rzecz każdego członka grupy tytułem odszkodowania.
W dniu 17 października 2018 r. w parlamencie francuskim złożony został poselski projekt ustawy pozwalający, w zakresie sporów objętych pierwotnie ustawą z 2014 r. (spory dotyczące praw konsumentów i ochrony konkurencji), na inicjowanie postępowań bezpośrednio przez osoby zainteresowane (a więc bez konieczności działania za pośrednictwem organizacji konsumenckiej).
Dyskusja nad koniecznością zmian w zakresie rozwiązań francuskich przybrała na sile wskutek publikacji raportu grupy roboczej francuskiego parlamentu z dnia 10 czerwca 2020 r., z którego wynika, że od czasu wprowadzenia we Francji instytucji postępowań grupowych w 2014 r., wszczętych zostało jedynie 21 postępowań grupowych, spośród których do połowy 2020 r. żadne nie osiągnęło nawet fazy po ustaleniu odpowiedzialności. Z raportu wynika, że czternaście postępowań dotyczyło ochrony praw konsumenta, trzy – produktów leczniczych, zaś po dwie sprawy – zagadnień nierównego traktowania i ochrony danych osobowych. Żadne z dotychczasowych postępowań nie dotyczyło ochrony środowiska, mimo że postępowanie takie umożliwiła reforma z 2016 r. Raport wskazuje też, że w trzech postępowaniach doszło do zawarcia ugody mediacyjnej, pięć zostało odrzuconych ze względów proceduralnych lub merytorycznych. Najogólniej, konkluzją raportu była propozycja wprowadzenia zmian celem uproszczenia francuskiej procedury grupowej.
W dniu 27 stycznia 2021 r. sześć organizacji pozarządowych wniosło zbiorowe powództwo przeciwko premierowi, Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Ministerstwu Sprawiedliwości w sprawie prowadzonych przez policję kontroli tożsamości o charakterze dyskryminacyjnym. W pierwszej kolejności rząd otrzymał formalne wezwanie do podjęcia działań naprawczych. Ponieważ do takich działań nie doszło w przepisanym terminie czterech miesięcy – w lipcu 2021 r. powództwo zostało skierowane do sądów francuskich.
W dniu 5 stycznia 2022 r. Sąd w Paryżu wydał wyrok pierwszej instancji w sprawie pozwu grupy w związku z lekiem Depakine. Wyrok z dnia 5 stycznia 2022 r. jest istotny o tyle, że po raz pierwszy od czasu dopuszczenia we Francji pozwów grupowych w 2014 r. – sąd francuski uznał odpowiedzialność pozwanego i zezwolił na przejście do fazy odszkodowawczej. Na uwagę zasługuje również nakazanie pozwanemu, aby ten poniósł część kosztów stowarzyszenia reprezentującego powodów.
W dniu 4 marca 2021 r. do Senatu wpłynął projekt ustawy dot. nowego rodzaju postępowania grupowego, dotyczącego „gig workers” (niezależnych kontrahentów, świadczących usługi najczęściej za pośrednictwem stron internetowych). Chociaż ta inicjatywa zakończyła się tylko na projekcie, wskazuje to na aktywność francuskiego ustawodawcy w omawianym zakresie.
Regulacje francuskie nie uchybiają przepisom Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE. Wskazuje się, że większość jej przepisów przewiduje rozwiązania analogiczne – lub co najmniej zgodne – z francuskimi przepisami regulującymi postępowania grupowe.
W dniu 8 marca 2023 r. jednogłośnie przyjęto projekt kompleksowej nowelizacji regulacji dot. postępowań grupowych we Francji, opracowany przez autorów raportu z 2020 r. Głównym założeniem projektu jest ujednolicenie i uproszczenie dotychczasowych procedur, a równocześnie – przy okazji – wdrożenie dyrektywy. Na chwilę obecną dyrektywa nie została więc jeszcze we Francji wdrożona.