Od wielu lat w Wielkiej Brytanii obecny jest grupowy tryb dochodzenia roszczeń w postaci tzw. Group Litigation Order.
Od 1 października 2015 r. funkcjonuje ponadto nowy, mechanizm postępowania zbiorowego (collective proceedings), dostępny w sprawach z zakresu prawa konkurencji,wprowadzony na mocy Ustawy o Prawach Konsumentów z 2015 r. (the Consumer Rights Act 2015, dalej jako: „CRA”). Sądem właściwym w postępowaniach zbiorowych jest Wyższy Trybunał ds. Konkurencji (Competition Appeal Tribunal, dalej: „Trybunał”).
Merytoryczne rozpoznanie sprawy poprzedza faza tzw. certyfikacji, w której Trybunał bada, czy zgłoszone roszczenia nadają się do rozpoznania w postępowaniu zbiorowym. Wydając collective proceedings order (dalej jako: „CPO”) Trybunał:
Postępowanie zbiorowe w oparciu o CRA może być prowadzone zarówno według modelu opt-in jak i opt-out.
W przypadku modelu opt-out członkami grupy automatycznie stają się wszyscy jej potencjalni członkowie, nawet jeśli w ogóle nie da się określić ich tożsamości i nawet jeśli nie wiedzą o toczącym się postępowaniu. Członkami grupy w modelu opt-out nie stają się natomiast osoby, które złożyły oświadczenie o rezygnacji z uczestnictwa w grupie, a także osoby, które nie mają stałego miejsca zamieszkania w Wielkiej Brytanii (chyba że podmioty te przystąpią do grupy na zasadzie opt-in).
Instytucja GLO została natomiast wypracowana najpierw w praktyce (w istocie stworzona przez samych sędziów), a następnie ujęta w ramach nowych the Civil Procedure Rules (dalej jako: „CPR”). Obecnie procedura the Group Litigation Order (GLO), przewidziana jest w Regule 19 sekcja III (part 19 section III CPR).
GLO to w istocie bardziej mechanizm zarządzania postępowaniem w wielu podobnych sprawach (case management of claims) niż typowa class action w amerykańskim wydaniu. Sprawy, które objęte są GLO, pozostają indywidulanymi sprawami, ale są wspólnie zarządzane/prowadzone.
W przypadku GLO każdy powód wszczyna własne postępowanie przeciwko pozwanemu, dochodząc przysługujących mu indywidualnie roszczeń. Następnie sąd rozpoznaje wszystkie zgłoszone (względem tego samego pozwanego) roszczenia („zarządza” nimi) łącznie – w ramach tego samego postępowania. W tym modelu nie występuje więc reprezentant grupy, ponieważ każda spośród osób dochodzących od pozwanego podobnych roszczeń sama posiada status powoda.
GLO, jako narzędzie „zarządzania sprawami”, charakteryzuje duża swoboda sędziego w zakresie przebiegu postępowania, w tym postępowania dowodowego.
W ramach postępowań zbiorowych mogą być dochodzone roszczenia zarówno konsumentów, jak i przedsiębiorców, którzy ponieśli szkodę wskutek naruszenia prawa konkurencji (uregulowań krajowych jak i unijnych).
Podstawową przesłanką dopuszczalności jest wymóg aby roszczenia objęte postępowaniem zbiorowym opierały się na tym samym, podobnym lub powiązanym zdarzeniu bądź prawie („raise the same, similar or related issues of fact or law).
Postępowanie zbiorowe może być wszczęte przez członka grupy bądź reprezentanta. Osobę reprezentanta zatwierdza bądź wybiera sąd wydając CPO. Reprezentantem grupy może być zarówno osoba, która wchodzi w jej skład, jak i podmiot w ogóle niebędący jej członkiem, np. organizacja zajmująca się ochroną praw konsumentów.
Przed wszczęciem właściwego postępowania zbiorowego, Trybunał, na wniosek strony zainteresowanej, bada, czy żądania objęte pozwem nadają się do rozpoznania w postępowaniu zbiorowym. W tym celu Trybunał zobligowany jest określić, m.in., roszczenia poszczególnych członków grupy (oraz ich podstawę faktyczną i prawną), koszty i korzyści rozpoznania sprawy w ramach collective proceedings, rozmiar i charakter grupy, a także to, czy jest możliwa identyfikacja wszystkich jej członków w oparciu o zobiektywizowane kryteria (przykładowo, określenie składu grupy jako „wszystkie podmioty, które poniosły szkodę” nie jest uważane za dostatecznie precyzyjne). Po przeanalizowaniu tych okoliczności, Trybunał decyduje o rozpoznaniu sprawy w trybie postępowania grupowego, wydając collective proceedings order (CPO). Co jednak istotne, Trybunał nie pozostaje związany własną decyzją o rozpoznaniu danej sprawy w ramach collective proceedings i może w każdej chwili zmienić tryb procedowania w sprawie.
Począwszy od wejścia w życie CRA, Trybunał uprawniony jest do rozpoznawania zarówno spraw, w których przed wystąpieniem z powództwem naruszenie prawa konkurencji zostało stwierdzone w odpowiedniej procedurze przez kompetentny organ krajowy lub unijny, jak i spraw, w których to nie nastąpiło. Obecnie dopuszczalne jest zatem wniesienie do Trybunału pozwu w postępowaniu grupowym w dwóch przypadkach:
– follow-on cases – gdy naruszenie krajowego lub unijnego prawa konkurencji zostało już stwierdzone w drodze rozstrzygnięcia kompetentnego podmiotu krajowego lub unijnego; w sprawach tych Trybunał jest więc związany ostatecznym rozstrzygnięciem wydanym przez właściwy podmiot, a w ramach collective proceedings należy wykazać tylko poniesienie szkody na skutek naruszenia;
– stand-alone cases – gdy naruszenie krajowego lub unijnego prawa konkurencji nie zostało uprzednio stwierdzone w drodze rozstrzygnięcia kompetentnego organu krajowego lub unijnego, lecz jest badane samodzielnie przez Trybunał na potrzeby rozpoznania powództwa zbiorowego; w tym przypadku osoby występujące z powództwem muszą wykazać nie tylko fakt poniesienia szkody, ale w pierwszej kolejności – samo naruszenie.
Jeśli zaś chodzi o procedurę wydawania GLO sąd może wydać postanowienie o łącznym rozpoznaniu kilku spraw (GLO), w przypadku gdy wniesione przez poszczególnych powodów roszczenia dotyczą wspólnych lub powiązanych zagadnień faktycznych lub prawnych (common or related issues of fact or law). Poszczególne roszczenia nie muszą być więc jednolite, takie same, czy jednorodzajowe – wystarczy, że są podobne, powstały w zbliżonych okolicznościach faktycznych lub prawnych.
Procedura GLO może zostać zastosowana do wszystkich kategorii spraw (o ile spełniają wskazane kryteria), brak jest bowiem w tym względzie ograniczeń przedmiotowych. Wydając GLO sąd:
Obowiązujące przepisy nie określają, jaka minimalna liczba podobnych spraw uzasadnia wydanie GLO, jednak w praktyce przyjmuje się, że powinno być to co najmniej 5 spraw.
Z wnioskiem o zastosowanie procedury GLO może wystąpić każda ze stron postępowania. Sąd może także z własnej inicjatywy („z urzędu”) wydać postanowienie w tym przedmiocie.
Co istotne, sąd może przerwać stosowanie trybu GLO w trakcie trwania postępowania, jak również wykluczyć z grupy niektóre spośród indywidualnych roszczeń.
Orzeczenie wydane przez sąd w ramach collective proceedings jest, co do zasady, wiążące wobec wszystkich osób wchodzących w skład grupy.
Według brytyjskiego systemu prawnego, odszkodowanie nie zawiera w sobie sankcji karnej na wzór amerykańskich punitive damages (ang. exemplary damages), lecz pełni wyłącznie funkcję kompensacyjną.
Po przeprowadzeniu postępowania zbiorowego, w razie jego pozytywnego wyniku dla strony powodowej, Trybunał zasądza sumę pieniężną na rzecz grupy jako całości (orzeczenie nie wymienia zatem jednostkowych roszczeń poszczególnych jej członków). Zasądzoną kwotę otrzymuje wówczas albo reprezentant grupy albo inna właściwa osoba wskazana przez sąd. W przypadku modelu opt-out, zasądzone tytułem odszkodowania kwoty pieniężne, których zainteresowani (członkowie grupy) nie zażądają w odpowiednim czasie, przekazywane są organizacjom charytatywnym.
Oprócz orzeczeń przyznających odszkodowanie, Trybunał, może w ramach postępowania zbiorowego orzekać nakazy.
Natomiast w przypadku wniesienia indywidualnego powództwa, powód może dochodzić każdej dostępnej w ramach procedury cywilnej formy ochrony prawnej. W przypadku zaś gdy jego sprawa zostanie objęta GLO, to sąd decyduje, która spośród żądanych przez powoda w indywidualnym postępowaniu form ochrony prawnej jest najbardziej odpowiednia (właściwa) do rozstrzygnięcia w ramach GLO.
W przypadku wszystkich mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń sąd musi starać się zapewnić, aby każda sprawa była rozpatrywana sprawiedliwie i w ramach proporcjonalnych kosztów (the overriding objective, https://www.catribunal.org.uk/sites/default/files/2017-11/The_
Competition_Appeal_Tribunal_Rules_2015.pdf, s. 7, pkt 4).
W odniesieniu do collective proceedings, w CRA podtrzymano obowiązującą w prawie Wielkiej Brytanii ogólną zasadę, w myśl której „przegrywający płaci”. Ryzyko związane z kosztami postępowania grupowego ponosi reprezentant grupy jako strona postępowania, na nim – w razie przegranej – spoczywa obowiązek zwrotu na rzecz pozwanego kosztów postępowania.
Podobnie jest w przypadku GLO, gdzie, co do zasady, strona inicjująca postępowanie ponosi samodzielnie związane z tym koszty, po czym strona wygrywająca otrzymuje zwrot całości bądź części poniesionych przez siebie wydatków od strony przegrywającej. O kosztach poniesionych przez strony, których sprawy były rozpoznawane wspólnie w ramach GLO, rozstrzyga sąd, który może bądź rozdzielić je pomiędzy grupy powodów, bądź też obciążyć nimi poszczególne strony procesu.
W Wielkiej Brytanii dopuszcza się, w pewnych przypadkach, możliwość finansowania postępowania przez podmioty trzecie.
Instytucja collective proceedings wzorowana na amerykańskiej class action, przewidująca możliwość prowadzenia postępowania zbiorowego również według modelu opt-out, została wprowadzona do porządku prawnego Wielkiej Brytanii stosunkowo niedawno, zatem na chwilę obecną praktyka jej stosowania nie została jeszcze ugruntowana.
W dniu 21 czerwca 2016 r. Trybunał poinformował o pierwszym przypadku powództwa obejmującego wniosek o wydanie collective proceedings order. Pozew został skierowany przeciwko Pride Mobility Products Limited, zajmującej się produkcją i sprzedażą skuterów. Sprawę wniesiono w trybie follow-on w związku ze stwierdzeniem przez brytyjski urząd konkurencji (Office of Fair Trading ) naruszeń, których dopuściła się pozwana spółka w okresie od lutego 2010 r. do lutego 2012 r. Reprezentantem powodowej grupy był sekretarz generalny organizacji National Pensioners Convention. Zaproponował on, aby skład grupy został ustalony na podstawie modelu opt-out, tj. aby objął wszystkie osoby, które we wskazanym okresie nabyły towary pozwanej. W sprawie tej jednak pozew został ostatecznie cofnięty w dniu 25 maja 2017 r. Uczyniono to w reakcji na odroczenie przez Trybunał, w dniu 31 marca 2017 r., wydania rozstrzygnięcia w przedmiocie collective proceedings order, z powołaniem się na brak (na obecnym etapie postępowania) spełnienia przesłanki commonality, tj. podobieństwa podstawy faktycznej lub prawnej roszczeń, jako że fakt podnoszonego przez stronę powodową naruszenia prawa konkurencji przez poszczególnych dealerów pozwanego, od których członkowie grupy nabyli swoje towary, nie odnosił się do wszystkich tych podmiotów (zob. co do szczegółów http://www.catribunal.org.uk/files/1257_Dorothy_Gibson_Judgment_CPO_CAT_9_310317.pdf).
Drugi pozew obejmujący wniosek o wydanie collective proceedings order został natomiast złożony przeciwko MasterCard, także według modelu opt-out. W sprawie tej, w dniu 21 lipca 2017 r., Trybunał odmówił wydania collective proceedings order z uwagi na nieprzydatność (w stosunku do celów postępowania) zastosowanej przez stronę powodową metodologii obliczania wysokości szkód poniesionych przez poszczególnych członków grupy – oraz ich sumy. (http://www.catribunal.org.uk/files/2.1266_Walter_Hugh_Judgment_CAT_16_210717.pdf, s. 23-24 i 51).