Uwagi ogólne

Problematyka związana ze zbiorowym dochodzeniem roszczeń należy niewątpliwie do tej dziedziny procedury cywilnej, która w ostatnich latach rozwija się bardzo dynamicznie (w szczególności w państwach europejskich) i jest przedmiotem ożywionej dyskusji. Ten trend wzmocniły działania na szczeblu unijnym, w tym szczególności uchwalenie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającą dyrektywę 2009/22/WE. Proces transpozycji tej dyrektywy choć minął już termin na jej implementowanie do porządków prawnych państw członkowskich UE – wciąż trwa.

Za ojczyznę instytucji uważa się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, gdzie class action, ma już ponad stuletnią tradycję. W ostatnich latach mechanizmy umożliwiające zbiorowe dochodzenie roszczeń są w coraz szerszym zakresie wprowadzane w poszczególnych państwach.

Postępowania zbiorowe (czyli postępowania, w których duża liczba podmiotów razem występuje przeciwko pozwanemu bądź też grupie pozwanych) odgrywają coraz donioślejszą rolę w systemach prawnych poszczególnych państw i trend ten zapewne utrzyma się w najbliższych dziesięcioleciach.

Mówiąc o mechanizmach zbiorowego dochodzenia roszczeń, czy o szeroko rozumianych postępowaniach grupowych (zbiorowych) – tzw. group actions, można wyróżnić trzy podstawowe typy tych mechanizmów, różniących się strukturalnie oraz spełniających odmienne funkcje.

Po pierwsze, można wyróżnić tzw. powództwa reprezentacyjne, czyli postępowania wszczynane powództwem wniesionym przez określony uprawniony podmiot, mające na celu ochronę interesu zbiorowego określonej grupy osób. Postępowania tego rodzaju spełniają przede wszystkim funkcję regulacyjną.

Pod drugie, istnieją regulacje typu test case, tj. mechanizmy strukturalnie polegające raczej na połączeniu wielu podobnych spraw do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia; ich zasadniczą funkcją obok funkcji kompensacyjnej jest zapewnienie jednolitości orzecznictwa.

Po trzecie, należy wyróżnić powództwa zbiorowe (grupowe) wszczynane pozwem zbiorowym (nawiązującym do amerykańskiej class action). Celem tego mechanizmu jest ochrona indywidualnych interesów wielu poszkodowanych, a więc chodzi tu niejako o sumę takich samych bądź analogicznych interesów jednostek. Mechanizm ten zasadniczo spełniać ma funkcję kompensacyjną. Funkcjonuje w dwóch modelach: opt-in oraz opt-out.

Wersja opt-in zakłada, że orzeczenie, jakie zapadnie na skutek wniesionego powództwa, wiązać będzie jedynie osobę, która w sposób jednoznaczny da wyraz swojej woli uczestnictwa w takim postępowaniu. Tymczasem model źródłowy, amerykański, to model opt-out, w przypadku którego każdy potencjalny podmiot, który spełnia kryteria (cechy) klasy jest jej członkiem. Jeżeli dana osoba do grupy należeć nie chce, musi wyraźnie ujawnić taką wolę poprzez wystąpienie z grupy. Zapadłe w sprawie orzeczenie wiąże wszystkich członków grupy (klasy) nawet tych, którzy nie wiedzieli o toczącym się postępowaniu (jest to tzw. efekt prekluzyjny).

Mając na uwadze odrębności systemów prawnych common law i prawa kontynentalnego, nie sposób wyobrazić sobie prostego przeniesienia instytucji class action w klasycznej postaci do systemów państw europejskich, w tym prawa polskiego, jednakże rozwiązanie amerykańskie stanowiło i nadal stanowi inspirację dla wprowadzenia mechanizmów mających spełniać analogiczną funkcję w innych porządkach prawnych.

Kraje europejskie stosują różne rozwiązania prawne dotyczące powództw zbiorowych. W części krajów – takich, jak: Finlandia, Szwecja, Niemcy, Wielka Brytania, Norwegia, Holandia czy Polska – mechanizm ten działa w oparciu o odrębne akty prawne. W innych zaś – do których należą między innymi Włochy, Portugalia czy Hiszpania – mechanizmy grupowego dochodzenia roszczeń uregulowano w kodeksach procedury cywilnej (bądź szeroko rozumianego prawa cywilnego materialnego).