Data ostatniej aktualizacji: 19 stycznia 2024 r.
Mechanizmem najbardziej przypominającym class action w prawie niemieckim jest tzw. ustalające postępowanie wzorcowe (niem. Musterfeststellungsverfahren), pozwalające na łączne przesądzenie okoliczności spornych wspólnych dla wielu spraw i ułatwienie późniejszego dochodzenia roszczeń przez uprawnione podmioty indywidualnie. Procedura ta obowiązuje obecnie w dwóch wariantach: postępowania wszczynanego na wniosek w zakresie ochrony praw inwestorów na rynku kapitałowym oraz odrębnej instytucji powództwa wprowadzonej w 2018 r. do niemieckiego kodeksu postępowania dla ochrony praw konsumentów.
Historycznie wcześniejszym środkiem prawnym jest, wprowadzony w 2005 r., wniosek o ustalenie wzorcowe (niem. Musterfeststellungsantrag) przewidziany dla sporów z zakresu rynku kapitałowego i podlegający od 2012 r. regulacji zawartej w ustawie o sporach na rynku kapitałowym (niem. Kapitalanleger-Musterverfahrens-Gesetz, KapMuG). Procedura przewidziana w KapMuG polega na tym, że jedna ze stron wszczętego już przed sądem sporu indywidualnego może zawnioskować, by określone przez nią zagadnienia prejudycjalne, których znaczenie wykracza poza rozstrzygnięcie pojedynczego sporu, zostały w sposób wiążący przesądzone w drodze orzeczenia wzorcowego (niem. Musterentscheidung) na potrzeby wszystkich toczących się równolegle procesów. Wniosek jest upubliczniany w specjalnym rejestrze, do którego mogą zgłaszać się wnioskodawcy z innych postępowań, w których występuje jednakowe zagadnienie prejudycjalne.
Po spełnieniu ustawowych wymogów dopuszczalności postępowania, sąd, do którego wpłynął pierwszy z wniosków, wydaje postanowienie, w którym samodzielnie formułuje zagadnienie prawne, przedstawiając je do rozpoznania właściwemu Wyższemu Sądowi Krajowemu (niem. Oberlandesgericht) w ramach postępowania wzorcowego. Wszystkie postępowania w sprawach indywidualnych, których wynik zależy od rozstrzygnięcia zagadnienia objętego wnioskiem, są zawieszane na czas trwania postępowania wzorcowego. Dzieje się tak niezależnie od tego, czy w danym postępowaniu składany był wniosek o wszczęcie postępowania wzorcowego. Spośród powodów występujących we wszystkich zawieszonych postępowaniach indywidualnych Wyższy Sąd Krajowy wybiera jednego powoda wzorcowego, w imieniu którego toczy się postępowanie wzorcowe, i ogłasza o wszczęciu postępowania we właściwym rejestrze. Pozostali powodowie uzyskują status zbliżony do uczestników (niem. Beigeladene), lecz nie są stronami postępowania wzorcowego. Pozwanymi w postępowaniu wzorcowym stają się za to wszystkie podmioty, które występują po stronie pozwanej w sprawach indywidualnych.
Przepisy KapMuG przewidują zatem kombinację modeli opt-in i opt-out. Powodowie w sprawach „powiązanych” posiadają bowiem uprawnienie do cofnięcia swoich pozwów w przypadku, w którym nie chcą, by rozstrzygnięcie zapadłe w postępowaniu „modelowym” determinowało później sposób oceny ich własnych roszczeń, jednakże mogą to uczynić tylko w ciągu miesiąca od dnia doręczenia im postanowienia o wstrzymaniu rozpoznania ich sprawy z uwagi na wszczęcie postępowania „modelowego”.
Inwestorzy, którzy nie zdecydowali się na wszczęcie postępowania we własnym imieniu, mogą w terminie 6 miesięcy od ogłoszenia w rejestrze o wszczęciu postępowania wzorcowego zgłaszać do rejestru swoje roszczenia – za pośrednictwem profesjonalnego pełnomocnika. Nie uczestniczą oni w postępowaniu wzorcowym, uzyskują jednak zawieszenie biegu terminu przedawnienia roszczeń związanych z przedmiotem postępowania wzorcowego na czas jego trwania.
Drugi rodzaj postępowania wzorcowego wiąże się ze środkiem prawnym w postaci powództwa o ustalenie wzorcowe (niem. Musterfeststellungsklage), wprowadzonym do prawa niemieckiego wraz z nowelizacją niemieckiego kodeksu postępowania cywilnego (ZPO), która weszła w życie z dniem 1 listopada 2018 r. Ta szczególna forma powództwa została przewidziana dla ogółu sporów między konsumentem a przedsiębiorcą. Uregulowano ją w § 606 – 615 ZPO w kształcie nadanym ustawą z dnia 12 lipca 2018 r. o wprowadzeniu cywilnoprocesowego postępowania wzorcowego (Gesetz zur Einführung einer zivilprozessualen Musterfeststellungsklage).
Kodeksowy model postępowania grupowego oparty został nie na instytucji powoda wzorcowego, ale na powództwie reprezentacyjnym. Oznacza to, że do złożenia powództwa nie są uprawnieni bezpośrednio zainteresowani konsumenci, lecz konieczna jest w tym celu inicjatywa wyspecjalizowanej organizacji społecznej (WOS), działającej w ich interesie. Inaczej też niż w wypadku KapMuG, powództwo zmierzać może do wiążącego ustalenia nie tylko zagadnień prawnych ale również faktycznych. Również w tym wypadku powództwo wniesione przez WOS podawane jest do ogólnej wiadomości za pośrednictwem specjalnego rejestru, do którego konsumenci zgłaszają następnie swoje roszczenia. Przy zgłaszaniu swoich roszczeń konsumenci nie muszą być reprezentowani przez pełnomocnika profesjonalnego. Zgłoszenia mają zarazem silniejszy skutek niż w przypadku analogicznej instytucji przewidzianej przez KapMuG. Dochodzi bowiem nie tylko do zawieszenia terminu przedawnienia roszczeń przeciwko przedsiębiorcy, ale przede wszystkim do rozciągnięcia na konsumentów wpisanych do rejestru mocy wiążącej orzeczenia zapadłego w postępowaniu wzorcowym. Konsumenci mają czas na zgłoszenie roszczenia tylko do końca dnia poprzedzającego pierwszą rozprawę w ramach postępowania wzorcowego. Są również ograniczeni w możliwości wycofania swojego zgłoszenia (może to nastąpić tylko do końca dnia, w którym odbyła się pierwsza rozprawa).
Prawo niemieckie przewiduje również inne rodzaje postępowań, które są wprawdzie zbliżone do postępowania grupowego, z tym że nie są nakierowane na ułatwienie dochodzenia roszczeń indywidualnych (np. odszkodowawczych). Chodzi przede wszystkim o postepowania o zaniechanie oraz usunięcie naruszeń, które wszczynać mogą organizacje społeczne, a które przewiduje ustawa o powództwach o zaniechanie w sprawach konsumenckich (Unterlassungsklagengesetz, UKlaG) oraz ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Gesetz gegen Unlauteren Wettbewerb, UWG).
Z kolei w prawie spółek duże praktyczne znaczenie ma uregulowane w ustawie o spółce akcyjnej (AktG), unikalne dla niemieckiego porządku prawnego postępowanie w sprawie ustalenia spornych wartości (niem. Spruchverfahren). Jest to postępowanie przewidziane na wypadek wystąpienia sporu o odpowiednie spłaty na rzecz akcjonariuszy, należne im z tytułu przemian strukturalnych spółki akcyjnej, np. przekształceń spółki (uchwały o połączeniu, podziale lub zmianie formy spółki) lub wykupu akcji drobnych akcjonariuszy (squeeze out). Wyrok w sprawie ustalenia spornej wartości akcji wiąże nie tylko strony postepowania, ale wszystkich akcjonariuszy objętych przekształceniem lub inną zmianą strukturalną. W zakresie prawa ochrony danych osobowych w dniu 24 lutego 2016 r. weszła natomiast w życie ustawa o poprawie standardów egzekwowania na drodze cywilnoprawnej przepisów chroniących prawa konsumenta w zakresie ochrony danych osobowych (Gesetz zur Verbesserung der zivilrechtlichen Durchsetzung von verbraucherschützenden Vorschriften des Datenschutzrechts), przyznająca organizacjom społecznym uprawienie do wnoszenia powództw reprezentacyjnych w sprawach z zakresu ochrony danych osobowych, związanych z gromadzeniem, przetwarzaniem oraz wykorzystywaniem, w celach handlowych, informacji dotyczących konsumentów.
Przewidziany w KapMuG wniosek o ustalenie wzorcowe dopuszczalny jest tylko w sprawach należących do ustawowego katalogu sporów z zakresu rynku kapitałowego. Procedura dotyczy przede wszystkim odpowiedzialności odszkodowawczej za fałszywe lub wprowadzające w błąd informacje zawarte w prospektach emisyjnych, względnie naruszenia przez emitenta innych obowiązków informacyjnych.
Zasadniczym warunkiem dopuszczalności wszczęcia postępowania jest wykazanie, że rozstrzygnięcie zagadnień wskazanych we wniosku ma znaczenie prejudycjalne dla więcej niż jednej sprawy. Do przesłanek negatywnych, uniemożliwiających wszczęcie postępowania wzorcowego, ustawodawca niemiecki zaliczył m.in. działanie w celu spowodowania przewłoki postępowania oraz brak wskazania środków dowodowych nadających się do wykazania zagadnień objętych wnioskiem. Samo złożenie wniosku odpowiadającego wymogom formalnym nie prowadzi w sposób automatyczny do rozstrzygnięcia o przyjęciu zagadnienia do rozpoznania w postępowaniu wzorcowym i do zawieszenia postępowań indywidualnych. Skutek ten następuje wyłącznie wówczas, gdy w ciągu sześciu miesięcy od dnia opublikowania wniosku zarejestrowanych zostanie dziewięć kolejnych wniosków dotyczących jednakowego zagadnienia.
W przypadku powództwa o ustalenie wzorcowe wprowadzonego w 2018 r., przesłanki jego dopuszczalności kształtują się w dużej mierze odmiennie. Powództwo musi zostać złożone przez wyspecjalizowaną organizację społeczną, która uprawdopodobni, że od przesądzenia zagadnień objętych powództwem zależy rozstrzygnięcie o prawach przynajmniej dziesięciu konsumentów. Do wniesienia powództwa legitymowana jest jedynie organizacja, która spełnia kumulatywnie pięć ustawowych wymogów:
Analogicznie jak w przypadku KapMuG, samo złożenie powództwa przez właściwy podmiot (WOS) nie powoduje automatycznie wszczęcia postępowania wzorcowego. Konieczne jest zebranie się grupy przynajmniej 50 konsumentów, którzy w ciągu dwóch miesięcy od publikacji pozwu, w specjalnie dla tego celu prowadzonym rejestrze, zgłoszą do niego swoje roszczenia (lub sporne zagadnienia prawne). Zgłoszenia do rejestru nie podlegają badaniu merytorycznemu.
Tak w trybie KapMuG, jak i w przypadku regulacji kodeksowej, postępowanie kończy się orzeczeniem lub ugodą. W przypadku KapMuG orzeczenie wiąże wyłącznie strony postępowań indywidualnych zawieszonych na czas postępowania wzorcowego (i to niezależnie od tego, czy w postępowaniu został zgłoszony wniosek o wszczęcie postępowania wzorcowego, czy też nie). Skutek związania nie zachodzi względem inwestorów, którzy ograniczyli się do zgłoszenia swoich roszczeń do rejestru bez wszczynania osobnego procesu.
W przypadku regulacji kodeksowej, orzeczenie wiąże przedsiębiorców występujących po stronie pozwanej oraz wszystkich konsumentów, którzy zgłosili swoje roszczenia do rejestru. Choć regulacja wprowadzona w 2018 r. przewiduje związanie orzeczeniem kończącym postępowanie wzorcowe jedynie na rzecz konsumentów, ustawodawca przewidział zarazem mechanizm, który pośrednio zapewnić ma usprawnienie dochodzenia roszczeń powiązanych z naruszeniem praw konsumentów przez drobnych przedsiębiorców. Na czas trwania postępowania ustalającego może dojść do zawieszenia procesu z powództwa podmiotów niebędących konsumentami, których roszczenia (np. roszczenia regresowe sprzedawcy detalicznego) zależą od rozstrzygnięcia w postępowaniu wzorcowym przeciwko przedsiębiorcy. Pomimo braku formalnego związania, ustawodawca liczy, że po wznowieniu postępowania sądy kierować się będą w tych sprawach rozstrzygnięciem zapadłym w postępowaniu wzorcowym.
W przypadku KapMuG ugoda negocjowana jest przez powoda wzorcowego oraz wszystkich pozwanych – i zatwierdzana przez sąd. Zatwierdzona ugoda doręczana jest wszystkim, którzy występują po stronie powodowej w zawieszonych postępowaniach. Są oni uprawnieni do wystąpienia z ugody w terminie miesiąca. Ugoda staje się wiążąca, jeżeli oświadczenie o wystąpieniu z ugody złoży mniej niż 30% wszystkich uprawnionych. Analogiczny mechanizm przewiduje kodeksowa regulacja postępowania wzorcowego dla sporów konsumenckich, z tym że ugoda negocjowana jest przez wyspecjalizowaną organizację społeczną.
W drodze powództwa reprezentacyjnego wszczętego na podstawie UKlaG, uprawnione organizacje społeczne, takie jak organizacje konsumenckie czy izby handlowe, mogą żądać wydania sądowego nakazu lub zakazu zapobiegającego naruszaniu prawa konsumenckiego. Z kolei na podstawie UWG tego rodzaju organizacje mogą dochodzić zasądzenia przepadku zysków osiągniętych przez dany podmiot na skutek umyślnego naruszenia postanowień ww. ustawy.
Wraz z postanowieniem o wstrzymaniu rozpoznania danej sprawy sąd poucza powoda o tym, że koszty postępowania prowadzonego w trybie KapMuG wliczają się proporcjonalnie do kosztów procesu – z wyłączeniem przypadku, w którym powództwo zostanie cofnięte w ciągu miesiąca od dnia doręczenia postanowienia. O kosztach postępowania w trybie KapMuG rozstrzyga sąd prowadzący postępowanie.
W przypadku kodeksowej regulacji postępowania wzorcowego, koszty procesu nie obciążają konsumentów w jakimkolwiek stopniu. Pełne ryzyko procesowe spoczywa na WOS, która wszczyna proces przeciwko przedsiębiorcy. Ustawodawca niemiecki nie przewidział żadnej szczególnej regulacji dotyczącej sposobu finansowania procesu przez WOS. Jedyne ułatwienie dla takiej organizacji stanowi specjalne rozwiązanie wprowadzone do niemieckiej ustawy o kosztach sądowych, na mocy którego opłata sądowa w przypadku powództwa o ustalenie wzorcowe nie jest obliczana stosunkowo względem realnej wartości przedmiotu sporu, ale liczona jest maksymalnie od wartości 250.000 euro.
Początkowe doświadczenia na tle stosowania KapMuG oceniane są negatywnie. W dalszym ciągu toczą się postępowania w sprawach, które stanowiły w 2005 r. bodziec do wprowadzenia instytucji postępowania wzorcowego do niemieckiego systemu prawnego. W (prowadzonej do tej pory) sprawie przeciwko Telekom AG powód wzorcowy zmarł w 2016 r., a postępowanie postanowiono kontynuować „fikcyjnie” w jego imieniu – taką bowiem możliwość wyraźnie przewidział ustawodawca.
Omawiana instytucja jest jednak wykorzystywana systematycznie w przypadku dużych skandali giełdowych. W 2017 r. akcjonariusze Volkswagen AG wszczęli w oparciu o regulację KapMuG, postępowanie grupowe w związku z brakiem ujawnienia w odpowiednim czasie informacji o nieprawidłowościach związanych z aferą spalinową. Po pięciu latach sprawa zakończyła się zawarciem ugody z niemiecką federacją konsumentów.
Dyskusja nad wprowadzeniem ogólnej regulacji dotyczącej postępowań grupowych nasiliła się na skutek afery spalinowej Volkswagena. Brak odpowiedniej regulacji stał się jednym z istotnych punktów debaty telewizyjnej między kandydatami na kanclerza Niemiec w 2017 r., a następnie jednym z głównych elementów umowy koalicyjnej. Pospieszne prace nad ustawą powodowane były w zasadniczej mierze dążeniem do umożliwienia konsumentom poszkodowanym aferą spalinową uruchomienia postępowania przed upływem terminu przedawnienia się ich roszczeń odszkodowawczych (który to termin, w świetle niemieckiej regulacji, upływał wraz z końcem 2018 r.). W dniu wejścia w życie ustawy wprowadzającej postępowanie grupowe do niemieckiego kodeksu cywilnego, tj. 1 listopada 2018 r., Federalny Związek Organizacji Konsumenckich (niem. Verbraucherzentrale Bundesverband) wniósł przeciwko Volkswagen AG powództwo o ustalenie wzorcowe w zakresie szkód poniesionych przez konsumentów w wyniku afery spalinowej. Po tym jak we wrześniu 2019 r. pozew uznano za dopuszczalny, kolejne rundy mediacji doprowadziły w lutym 2020 r. do zawarcia ugody, zgodnie z którą pozew grupowy (zbiorowy) został cofnięty a Volkswagen AG zgodziła się na wypłatę równowartości 15% pierwotnej ceny zakupu wadliwych samochodów na rzecz nabywców, którzy zarejestrowali się w ramach postępowania (liczbę uprawnionych szacuje się na 260 000 osób a łączną kwotę odszkodowań na 830 milionów euro).
Poprzednio obowiązujące regulacje dotyczące postępowania grupowego w Niemczech (a w zasadzie ich formalny brak) odbiegały od wymagań ustanowionych w przepisach Dyrektywy Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) 2020/1828 z dnia 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE.
Dyrektywa została w Niemczech wdrożona; projekt ustawy implementującej (Gesetz zur Umsetzung der Richtlinie (EU) 2020/1828 über Verbandsklagen zum Schutz der Kollektivinteressen der Verbraucher und zur Aufhebung der Richtlinie 2009/22/EG sowie zur Änderung des Kapitalanleger – Musterverfahrensgesetzes (Verbandsklagenrichtlinienumsetzungsgesetz – VDUG) został przyjęty przez Bundestag 7 lipca 2023 r. i zatwierdzony przez Bundesrat 29 września 2023 r.; ustawa weszła w życie 13 października 2023 r.
Ostatecznie przyjęta VDUG znacząco różni się od dwóch wcześniejszych projektów ustaw implementujących dyrektywę: ministerialnego i rządowego. Tak jak poprzednie, zakłada między innymi wprowadzenie do prawa niemieckiego nowego mechanizmu umożliwiającego wytoczenie zbiorowego powództwa o odszkodowanie (Abhilfeklage) na rzecz konsumentów przez uprawnione do tego organizacje konsumenckie (upoważnione podmioty). Ustawodawca niemiecki zdecydował też, aby oprócz konsumentów objąć zakresem VDUG także małych przedsiębiorców, tj. takich, którzy zatrudniają nie więcej niż dziesięciu pracowników, a ich roczny obrót nie przekracza 2 milionów euro.
Minimalna liczba członków grupy w myśl ustawy wynosi 50, tak samo jak to zakładały projekty, jednak w porównaniu z projektem rządowym – ustawa nie wymaga dowodu w zakresie spełnienia przesłanki liczebności, a jedynie uprawdopodobnienia). Aby roszczenia członków grupy mogły być wspólnie dochodzone w ramach procedury przewidzianej przez VRUG, muszą być do siebie tylko „zasadniczo podobne”.
Zasada przystępowania do grupy oparta została na modelu opt-in. Ustawa przewiduje długi termin na przystąpienie do postępowania– jego bieg kończy się dopiero z upływem trzech tygodni od chwili zakończeniu rozpraw w pierwszej instancji (jako że rozstrzygnięcie nie może zapaść wcześniej niż na 6 tygodni po zakończeniu ustnej fazy postępowania – art. 13 § 4 VDUG).
W kwestii samej Dyrektywy wypowiedzieli się eksperci, publikując sprawozdania w przedmiocie oceny nowych wymogów ustanowionych przez UE. Stowarzyszenia działające na rzecz konsumentów naturalnie oceniają nadchodzące zmiany pozytywnie, natomiast stowarzyszenia handlowe przejawiają obawy co do ewentualnych nadużyć związanych ze stosowaniem nowych mechanizmów.